Nhan Dan

Van hoa - Khoa hoc - Xa hoi

Thêi sù

§êi sèng chÝnh trÞ

Kinh tÕ - X· héi

 

T­ liÖu tham kh¶o

Cuéc khëi nghÜa Bµ TriÖu (248)

   N¨m 248, c¶ Cöu Ch©n lÉn Giao ChØ l¹i næi dËy khëi nghÜa chèng Ng«, ®¸nh chiÕm c¸c thµnh Êp. Toµn thÓ ch©u Giao chÊn ®éng (1). Trong phong trµo chèng Ng« nµy, cuéc khëi nghÜa Bµ TriÖu cã thanh thÕ vang déi h¬n c¶.

   Bµ TriÖu, hay nµng Trinh (TriÖu Trinh n­¬ng, TriÖu ThÞ Trinh) cña truyÒn thuyÕt d©n gian, ng­êi miÒn nói Qu©n Yªn, quËn Cöu Ch©n (2). Qu©n Yªn, tr¸i nói ®ã vÉn gi÷ tªn gäi Êy cho ®Õn tËn ngµy nay, ®øng sõng s÷ng bªn bê s«ng M· gÇn ng· ba B«ng cña tØnh Thanh Hãa. D­íi ch©n nói ®ã, kh¶o cæ häc ®· t×m thÊy - trªn c¸nh ®ång NÕp B¾t - mét lµng cæ thêi §«ng S¬n muén, mét khu mé t¸ng cæ §«ng H¸n - Lôc triÒu ë Cån B¹ng, cån Chïa, víi rÊt nhiÒu trèng ®ång cæ lo¹i I muén. Khu lµng, khu mé Êy chÝnh lµ ®Êt quª h­¬ng Bµ TriÖu, còng lµ quª h­¬ng tiÕn sÜ Kh­¬ng C«ng Phô thÕ kû 8 ngµy nay (3).

    Th«n CÈm Tr­íng thuéc x· §Þnh C«ng cã truyÒn thuyÕt "§¸ biÕt nãi" nh­ sau: Vïng nói nµy cã con voi tr¾ng mét ngµ rÊt d÷ tîn hay vÒ ph¸ ho¹i mïa mµng, mäi ng­êi ®Òu sî. §Ó trõ h¹i cho d©n, Bµ TriÖu cïng chóng b¹n ®i v©y b¾t voi, lïa voi xuèng ®Çm lÇy (vïng s«ng CÇu Chµy ngµy x­a cßn lÇy léi) råi dòng c¶m nh¶y lªn c­ìi ®Çu voi vµ cuèi cïng ®· khuÊt phôc ®­îc con voi hung d÷. Chó voi tr¾ng nµy sau trë thµnh ng­êi b¹n chiÕn ®Êu trung thµnh cña Bµ TriÖu. NghÜa qu©n Bµ TriÖu, nh÷ng ngµy ®Çu tô nghÜa, ®· ®ôc nói Qu©n Yªn, bÝ mËt cho ng­êi ngåi trong hèc ®¸, ®äc bµi ®ång dao:

Cã bµ TriÖu t­íng,
V©ng lÖnh trêi ta.
TrÞ voi mét ngµ,
Dùng cê më n­íc.
LÖnh truyÒn sau tr­íc,
Theo gãt Bµ V­¬ng.

    Nhê ®ã c¶ vïng ®· ®ån lªn r»ng nói Qu©n Yªn biÕt nãi, b¸o hiÖu cho d©n chóng biÕt Bµ TriÖu lµ "thiªn t­íng gi¸ng trÇn" gióp d©n, cøu n­íc. V× vËy hµng ngò nghÜa qu©n thªm lín, thanh thÕ thªm to. Hä kÐo nhau xuèng Phó §iÒn dùng c¨n cø.

   Theo Giao ChØ chÝ, Bµ lµ em g¸i hä TriÖu, mét thñ lÜnh lín trong vïng (4). H×nh ¶nh Bµ TriÖu trong sö s¸ch vµ t©m trÝ d©n gian ®· ®­îc huyÒn tho¹i hãa (5) nh­ng Nam ViÖt chÝ cßn ph¸c häa cho ta mét h×nh ¶nh cæ kÝnh kh¸ ch©n thùc vÒ Bµ TriÖu "MÆc ¸o gi¸p vµng, ®i guèc ngµ, cµi tr©m vµng, c­ìi voi trËn".

    Trung t©m tô nghÜa lµ vïng nói Tïng S¬n (Phó §iÒn). §©y lµ mét thung lòng nhá n»m gi÷a hai d·y nói ®· v«i thÊp, d·y phÝa b¾c (Ch©u Léc) lµ ®o¹n nói chãt ng¨n c¸ch hai tØnh Thanh Hãa vµ Ninh B×nh, d·y nói phÝa nam (Tam §a) lµ ®o¹n chãt cña d¶i nói ch¹y däc s«ng M·. Ch©n phÝa b¾c nói Ch©u Léc lµ s«ng LÌn, ch©n phÝa nam nói Tam §a lµ s«ng ¢u, x­a lµ mét dßng s«ng lín. Thung lòng më réng cöa vÒ phÝa ®ång b»ng ven biÓn vµ bÞ chÆn ngang vÒ phÝa t©y bëi dßng s«ng LÌn. ë c¨n cø nµy, ng­îc s«ng LÌn cã thÓ liªn l¹c víi miÒn quª Bµ TriÖu. Lµ ®Þa ®iÓm gÇn biÓn, l¹i lµ cöa ngâ tõ ®ång b»ng miÒn b¾c vµo Thanh, ®ã lµ mét vÞ trÝ qu©n sù hiÓm yÕu, thuËn lîi c¶ c«ng lÉn thñ.

   ë ®©y cßn nói Chung Chinh víi 7 ®ån lòy t­¬ng truyÒn lµ qu©n doanh cña Bµ TriÖu, n¬i ®· tõng diÔn ra trªn ba m­¬i trËn ®¸nh víi qu©n Ng«. D­íi ch©n nói Tïng, cßn cã c¸nh ®ång L¨ng Chóa (L¨ng Bµ TriÖu), ®ång V­ên Hoa, ®ång Xo¾n èc... t­¬ng truyÒn lµ tªn cò cßn l¹i khi Bµ TriÖu ®¾p lòy x©y thµnh. ë ®©y cßn l­u hµnh réng r·i truyÒn thuyÕt vÒ ba anh em nhµ hä Lý ®i t×m Bµ TriÖu, r­íc Bµ tõ quª ra ®©y dùng doanh tr¹i, söa so¹n khëi nghÜa vµ t«n Bµ lµm chñ t­íng.

  C¶m phôc chÝ khÝ hiªn ngang cøu n­íc cña ng­êi con g¸i hai chôc tuæi ®êi, d©n chóng Cöu Ch©n theo phôc Bµ rÊt ®«ng. C¸c thµnh Êp cña giÆc Ng« ®Òu bÞ triÖt h¹, quan l¹i giÆc tõ th¸i thó ®Õn huyÖn lÖnh, huyÖn tr­ëng, kÎ bÞ giÕt, kÎ ch¹y trèn hÕt. Tõ Cöu Ch©n, cuéc khëi nghÜa lan ra Giao ChØ ë ngoµi b¾c. Thø sö Giao Ch©u mÊt tÝch!

   Mét c©u nãi, t­¬ng truyÒn lµ lêi Bµ TriÖu ph¸t lªn trªn nói nghÜa, ngh×n thu cßn vang väng m·i:

  "T«i chØ muèn c­ìi c¬n giã m¹nh, ®¹p b»ng sãng d÷, chÐm c¸ k×nh ë biÓn §«ng, ®¸nh ®uæi qu©n Ng«, giµnh l¹i giang san, cëi ¸ch n« lÖ chø t«i kh«ng chÞu khom l­ng lµm t× thiÕp ng­êi ta!"

   Tõ bao ®êi nay nh©n d©n Thanh Hãa cßn truyÒn tông bµi ca dao nãi lªn lßng d©n n« nøc theo Bµ TriÖu næi dËy cøu n­íc:

Ru con con ngñ cho lµnh,
§Ó mÑ g¸nh n­íc röa bµnh «ng voi.
Muèn coi lªn nói mµ coi,
Coi bµ TriÖu t­íng c­ìi voi ®¸nh cång.
Tói gÊm cho lÉn tói hång,
Tªm trÇu c¸nh kiÕn cho chång ra qu©n.

  RÊt nhiÒu c©u chuyÖn vÒ t×nh d©n víi khëi nghÜa Bµ TriÖu. §©y lµ mét «ng giµ mï miÒn nói ®· ®i kh¾p n¬i, dïng tiÕng ®µn, giäng h¸t cña m×nh ®Ó ng©m ngîi cæ vò d©n chóng ®øng lªn cøu n­íc; kia mét bµ cô hµng n­íc cè xin cho con g¸i ®­îc theo nghÜa qu©n giÕt giÆc, cßn m×nh th× gióp c¶ châng chuèi víi Chum n­íc chÌ xanh cho nghÜa binh ®ang trÈy qu©n qua gi¶i kh¸t. Däc s«ng M·, vïng CÈm Th¹ch cã truyÒn thuyÕt   vµ di tÝch vÒ mét bµ n÷ t­íng c­ìi voi ®¸nh giÆc Ng«. Vïng Khang NghÖ cã truyÒn thuyÕt nãi r»ng: Thêi x­a s«ng M· cã mét nh¸nh ch¶y tõ ®Çm Hµn vÒ cöa L¹ch Tr­êng. §ã lµ n¬i qu©n Ng« chiÕm gi÷, chiÕn thuyÒn san s¸t nh­ l¸ tre. Mét chµng trai ®· ¨n trém ngùa chiÕn cña qu©n giÆc trèn vÒ víi Bµ TriÖu vµ trë thµnh dòng t­íng cña nghÜa qu©n. Trong mét trËn giao tranh trªn s«ng n­íc, v× anh ®i ch©n vßng kiÒng nªn ®· vÊp ph¶i  d©y ch»ng mµ tö trËn. GiÆc Ng« ®ang ¨n mõng th¾ng lîi th× hai bê s«ng chuyÓn ®éng. §Êt trêi næi c¬n giËn d÷, h¾t c¹n rõng c©y nói ®¸ xuèng lÊp c¹n dßng s«ng, ch«n vïi c¶ mÊy v¹n x¸c thï...

   TruyÒn thuyÕt kh«ng ph¶i lµ lÞch sö. Nã kh«ng cho ta biÕt sù thùc lÞch sö nh­ng l¹i cho ta biÕt thùc sù t©m lý: T©m lý sïng kÝnh Bµ TriÖu cña ng­êi d©n ViÖt!

   §øng tr­íc nguy c¬ tan r· cña chÝnh quyÒn ®« hé ë Ch©u Giao, triÒu Ng« ph¶i cö viªn danh t­íng Lôc D©n lµm thø sö Giao Ch©u, An Nam hiÖu óy (6), ®em kho¶ng 8.000 qu©n sang Giao Ch©u ®µn ¸p nh©n d©n khëi nghÜa.

  TruyÒn thuyÕt d©n gian kÓ r»ng: Bµ TriÖu ®· chiÕn ®Êu chèng giÆc Ng«, trªn ba m­¬i trËn th¾ng lîi. GiÆc gäi tªn bµ lµ Ngôy KiÒu t­íng qu©n (VÞ t­íng n÷ yªu kiÒu), lµ LÖ H¶i bµ v­¬ng (Vua bµ vïng biÓn mü lÖ). Qu©n Ng« sî bµ, th­êng cã c©u:

Hoµnh qua ®­¬ng hæ dÞ,
§èi diÖn Bµ V­¬ng nan.
(Móa ngang ngän d¸o dÔ chèng hïm,
§èi mÆt Vua Bµ th× thùc khã).

   (HoÆc: "§­¬ng hæ dÞ, ®èi thÞ nan"). Còng theo truyÒn thuyÕt d©n gian, vÒ sau cã kÎ ph¶n béi, m¸ch víi Lôc DËn r»ng Bµ lµ n÷ t­íng "¸i khiÕt óy «" (yªu c¸i trong s¹ch, ghÐt c¸i nh¬ bÈn). Qu©n Ng« liÒn trÇn truång tiÕn ®¸nh Bµ. Bµ hæ thÑn, giao binh cho 3 t­íng hä Lý, lªn nói Tïng tù vÉn.

   Trªn nói Tïng hiÖn cã mé Bµ TriÖu vµ d­íi ch©n nói Tïng lµ ®Òn thê chÝnh cña bµ TriÖu. Héi ®Òn h»ng n¨m ngµy tr­íc vµo ngµy 21 th¸ng Hai ©m lÞch.

   Khëi nghÜa Bµ TriÖu thÊt b¹i, nh­ng h×nh ¶nh ng­êi con g¸i kiªn trinh bÊt khuÊt, ng­êi n÷ anh hïng d©n téc siªu viÖt quyÕt nèi chÝ Bµ Tr­ng "giµnh l¹i giang san, cëi ¸ch n« lÖ" mu«n thuë kh«ng mê trong t©m d©n téc ViÖt Nam.

   Tïng S¬n n¾ng quyÖn m©y trêi,
   DÊu ch©n Bµ TriÖu r¹ng ngêi sö xanh.

(Th¬ ca d©n gian)

   Phong trµo chèng Ng« cña nh©n d©n ta vÉn tiÕp tôc d­íi nhiÒu h×nh thøc.

   N¨m 280 Ng« bÞ TÊn diÖt. §µo Hoµng hµng TÊn. T©y TÊn chñ tr­¬ng gi¶m binh trong toµn quèc. §µo Hoµng véi d©ng sí lªn TÊn Vò §Õ xin ®õng gi¶m binh ë Giao Ch©u. §äc tê sí cña §µo Hoµng, cã thÓ h×nh dung ®­îc:

   a) T×nh tr¹ng mÊt an ninh th­êng xuyªn cña ph­¬ng Nam "gÇn nh­ kh«ng khi nµo ®­îc yªn lu«n trong 3 ngµy" (Ng« Th× SÜ);

   b) TÝnh h¹n chÕ cña quyÒn lùc ®« hé cña phong kiÕn Ng« - TÊn, gÇn nh­ ®¬n thuÇn dùa vµo binh lùc vµ nh÷ng cuéc hµnh qu©n ®µn ¸p mµ vÉn ph¶i chÞu ¸p lùc th­êng xuyªn cña phong trµo bÊt phôc tïng vµ ph¶n kh¸ng cña d©n chóng Giao Ch©u;

   c) Nh÷ng ng­êi ViÖt tuyÖt vêi quËt c­êng bÊt khuÊt, v×, trong con m¾t kÎ ®Þch, hä lµ nh÷ng kÎ "ch¸n yªn vui, thÝch lµm lo¹n"!(7)

Ghi chó

(1) Ng« ChÝ. q. 16 (Ch©u Quan lµ Hîp Phè).

(2) Ng« ChÝ kh«ng chÐp truyÖn Bµ TriÖu. S¸ch ®Çu tiªn chÐp truyÖn Bµ TriÖu lµ Nam ViÖt chÝ vµ Giao Ch©u ký (thÕ kû IV, V) råi ®Õn Th¸i B×nh hoµn vò ký (thÕ kû X) chua d­íi môc huyÖn Qu©n Ninh (Qu©n Yªn cò).

(3) Mäi sö s¸ch tõ ®Çu thÕ kû XX ®Òu theo cuèn Thanh Hãa kû th¾ng cña V­¬ng Duy Trinh, chÐp quª h­¬ng Bµ TriÖu ë S¬n Trung (nay lµ x· Hîp Thµnh vµ x· Xu©n Du, huyÖn TriÖu S¬n, Thanh Hãa) ë ch©n nói N­a. §o¸n ®Þnh ®ã kh«ng cã chøng cø x¸c ®¸ng. Xin tham kh¶o: Cuéc khëi nghÜa cña Bµ TriÖu (Kû yÕu héi nghÞ nghiªn cøu lÇn thø nhÊt tõ 17 ®Õn 19-11-1971). Ty v¨n hãa Thanh Hãa xuÊt b¶n, 1972.

(4) TruyÒn thuyÕt vµ thÇn tÝch th­êng gäi anh Bµ lµ TriÖu Quèc §¹t, lµm huyÖn lÖnh. Cha mÑ ®Òu mÊt. Bµ ë víi anh vµ chÞ d©u. GÆp chÞ d©u l¨ng loµn, Bµ tøc giËn, giÕt ®i råi dêi ra ë miÒn nói rõng Bé §iÒn (Phu §iÒn - HËu Léc) sinh sèng. Hai m­¬i tuæi ch­a lÊy chång, chiªu n¹p trai tr¸ng, "luyÖn tËp vâ nghÖ, ®Õn mÊy ngh×n ng­êi". Sau hîp binh víi anh næi dËy khëi nghÜa. Anh mÊt, Bµ ®­îc t«n lµm chñ so¸i.

(5) HuyÒn tho¹i vÒ mét ng­êi phô n÷ khæng lå "vó dµi ba th­íc" (n¨m th­íc) vèn rÊt phæ biÕn ë ph­¬ng Nam, tõ Hîp Phè ®Õn Cöu Ch©n. Theo Tõ Tung Th¹ch. ViÖt giang l­u vùc nh©n d©n sö (tr. 174-175) ë Cao L­¬ng (Hîp Phè) cã 2 truyÖn "TÈy thÞ phu nh©n" (Bµ hä TÈy), phô n÷ "khæng lå".
Mét TÈy thÞ, ng­êi
óy §µ, quª Cao Ch©u, th©n cao 7 th­íc, vó dµi 2 th­íc, trêi n¾ng ®i xa ®em hai vó v¾t lªn vai. LÜnh Nam lo¹n l¹c cuèi TÇn, TÈy ThÞ hîp binh gi÷ ®Êt. TriÖu §µ x­ng v­¬ng. TÈy thÞ vµo tiÕp kiÕn bµn chuyÖn thêi sù, binh ph¸p rÊt t©m ®¾c. TriÖu §µ ñy cho bµ cai trÞ Cao L­¬ng, ©n uy chÊn ®éng.
Bµ TÈy thÞ thø hai còng ng­êi Cao L­¬ng, ®êi TrÇn - Tïy (thÕ kû 6) lµ mét nh©n vËt lÞch sö, thñ lÜnh mét vïng réng lín h¬n v¹n hé, vua TrÇn phong bµ t­íc ngang thø sö. TrÇn mÊt, LÜnh Nam t«n bµ lµm thñ lÜnh, hiÖu lµ Th¸nh mÉu. Tïy Cao Tæ phong bµ lµ TiÓu quèc phu nh©n, cho phÐp më m¹c phñ, ®Þnh quan thuéc, ban ©n ch­¬ng, tïy nghi hµnh sù. Thä 80 tuæi.
HuyÒn tho¹i phô n÷ khæng lå, vó dµi... lµ huyÒn tho¹i vÒ bµ MÑ - §Êt (Terra - Mata. DÐesse  MÌre). Sau h×nh t­îng ®ã ®­îc kho¸c cho bÊt cø ng­êi phô n÷ kiÖt hiÖt nµo!

(6) C¸i tªn "An Nam" ®¸ng ghÐt xuÊt hiÖn trong sö s¸ch lµ tõ lóc nµy ®©y, n¨m 248. Nh­ng däc dµi lÞch sö ngµn n¨m, cã bao giê phong kiÕn ph­¬ng B¾c trÊn an næi ph­¬ng Nam, lóc nµo còng sôc s«i quËt khëi giµnh quyÒn sèng riªng trong mét quèc gia ®éc lËp.

(7) TÊn th­, q. 57. truyÖn §µo Hoµng cã chÐp nguyªn v¨n tê sí cña §µo Hoµng. D­íi ®©y, trÝch dÞch mét ®o¹n: "§Êt Giao Ch©u ë n¬i xa, tr¬ träi mét ph­¬ng, tr¶i qua nhiÒu lÇn dÞch míi hiÓu tiÕng nãi, kÒ s¸t nói biÓn. Tõ Nam quËn ®Õn ch©u, ®i ®­êng biÓn mÊt h¬n 1.000 dÆm. PhÝa ngoµi, c¸ch L©m Êp (Cham Pa) chØ" 700 dÆm. Di sóy lµ Ph¹m Hïng, ®êi ®êi lµm giÆc Èn lót, tù x­ng v­¬ng, th­êng ®¸nh ph¸ b¸ch tÝnh; l¹i liªn tiÕp víi Phu Nam, chñng lo¹i rÊt nhiÒu, bÌ ®¶ng dùa nhau, cËy ë n¬i hiÓm trë, kh«ng chÞu thÇn phôc.
Tr­íc ®©y, lóc thuéc Ng«, th­êng hay c­íp bãc lµm giÆc, ®¸nh ph¸ quËn huyÖn, giÕt h¹i tr­ëng l¹i. T«i vèn tµi hÌn, tr­íc ®­îc cè quèc (Ng«) tin dïng, ®ãng gi÷ ë ph­¬ng Nam h¬n 10 n¨m, tr­íc sau ®i ®¸nh dÑp giÕt ®­îc bän cÇm ®Çu; nh­ng ë n¬i th©m s¬n cïng cèc vÉn cßn bän trèn tr¸nh. Vµ qu©n lÝnh Di t«i thèng suÊt vèn cã h¬n 7.000 ng­êi. §Êt Nam nãng nùc, Èm thÊp, cã nhiÒu khÝ ®éc. L¹i thªm lu«n n¨m ®¸nh dÑp, chÕt chãc hao tæn ®i, hiÖn chØ cßn 2.420 ng­êi. Nay bèn bÒ ®· hîp nhÊt, ®©u ®ã ®Òu thÇn phôc, lÏ ra nªn cuèn ¸o gi¸p, hñy ®å binh, chuyªn ch¨m lÔ nh¹c. Song ng­êi ch©u Êy, kÎ biÕt lÔ nghÜa th× Ýt, ch¸n sù yªn vui, thÝch g©y häa lo¹n. H¬n n÷a, phÝa nam Qu¶ng Ch©u, chung quanh h¬n 6.000 dÆm mµ kh«ng thÇn phôc cã ®Õn h¬n 50.000 hé. Bän ngang tµng ë QuÕ L©m còng ®Õn v¹n hé. §Õn nh­ phôc tïng quan dÞch, chØ h¬n 5.000 nhµ. Hai ch©u Êy nh­ m«i víi r¨ng, chØ cã dïng binh míi cã thÓ trÊn ngù ®­îc. L¹i miÒn H­ng Cæ thuéc Ninh Ch©u (t©y b¾c ViÖt Nam, nam V©n Nam) ë m¹n th­îng l­u Giao ChØ 1.600 dÆm; ®­êng thñy ®­êng bé ®Òu th«ng, b¶o vÖ lÉn nhau. VËy ch©u binh ch­a yªn nªn gi¶m bít ®Ó cã vÎ yÕu ®uèi c« ®¬n...".
TÊn Vò §Õ y lêi t©u ®ã! Xem ra, d­íi thêi Ng«, chÝnh quyÒn ®« hé chØ n¾m gi÷ qu¶n lý ®­îc kho¶ng chõng 1/10 d©n sè ®Êt n­íc ta!


Thêi sù  §êi sèng chÝnh trÞ  Kinh tÕ - X· héi  V¨n hãa - Khoa häc - Gi¸o dôc
§Çu trang