Nhan Dan

Van hoa - Khoa hoc - Xa hoi

Thêi sù

§êi sèng chÝnh trÞ

Kinh tÕ - X· héi

 

T­ liÖu tham kh¶o

Thµnh Cæ Loa - kinh ®« cña n­íc ¢u L¹c

   Sau khi thµnh lËp n­íc ¢u L¹c, An D­¬ng V­¬ng ®· chän Cæ Loa (§«ng Anh, Hµ Néi) lµm kinh ®« vµ x©y dùng ë ®ã mét tßa thµnh lín. §Êy lµ thµnh Cæ Loa, trung t©m cña n­íc ©u L¹c ®êi An D­¬ng V­¬ng ©u L¹c ®êi An D­¬ng V­¬ng.

   Cæ Loa n»m ë vïng ®ång b»ng gi¸p trung du cña l­u vùc s«ng Hång, trªn bê b¾c Hoµng Giang. Ngµy nay, Hoµng Giang chØ lµ mét ®o¹n s«ng ®· bÞ båi lÊp vµ ®· ®­îc c¶i t¹o thµnh mét kªnh thñy n«ng. Nh­ng theo c¸c tµi liÖu ®Þa lý häc lÞch sö th× x­a kia, Hoµng Giang lµ mét con s«ng lín nèi liÒn s«ng Hång víi s«ng CÇu ë Qu¶ C¶m - Thæ Hµ. Trªn b¶n ®å vµ thùc ®Þa, dÊu vÕt cña dßng s«ng cò cßn râ nÐt víi nh÷ng ®o¹n gäi lµ s«ng ThiÕp hay Ngò HuyÖn Khª (ch¶y qua 5 huyÖn: Yªn L·ng, Kim Anh, §«ng Ngµn, Yªn Phong, Tiªn Du).

   Tõ Cæ Loa, theo Hoµng Giang cã thÓ ng­îc lªn s«ng Hång, råi theo s«ng Hång, s«ng §µ, s«ng L« cã thÓ lªn tËn miÒn nói rõng phÝa b¾c vµ t©y b¾c hay theo s«ng Hång, s«ng §¸y cã thÓ xu«i xuèng vïng ®ång b»ng vµ ra biÓn. Tõ Cæ Loa, theo Hoµng Giang còng cã thÓ xu«i xuèng s«ng CÇu ®Ó qua s«ng CÇu, s«ng Th­¬ng, s«ng Lôc Nam lªn miÒn nói rõng ®«ng b¾c hay theo Lôc §Çu Giang xuèng s«ng Th¸i B×nh, s«ng Kinh Thµy táa réng kh¾p vïng ®ång b»ng ven biÓn.

   Cæ Loa ë vµo vÞ trÝ trung t©m cña ®Êt n­íc vµ ®Çu mèi cña c¸c hÖ thèng giao th«ng ®­êng thñy. Cæ Loa l¹i ë gi÷a vïng ®ång b»ng ®«ng d©n, kinh tÕ ph¸t ®¹t. Vµo ®êi H¸n, Cæ Loa thuéc huyÖn T©y Vu cã 32.000 hé (1), chiÕm kho¶ng 1/3 sè hé cña quËn Giao ChØ (92.440 hé) vµ gÇn b»ng sè hé cña quËn Cöu Ch©n (35.743 hé). C¸c huyÖn ®Çu ®êi H¸n phÇn nhiÒu ®Æt ra trªn c¬ së c¸c bé cña n­íc V¨n Lang - ¢u L¹c, t­¬ng øng víi c¸c "vïng - bé l¹c" x­a. Vïng Cæ Loa - T©y Vu lµ mét vïng trï phó, c­ d©n ®«ng ®óc.

   ViÖc dêi ®« vÒ Cæ Loa, víi vÞ trÝ ®Þa lý, giao th«ng, kinh tÕ nh­ vËy, chøng tá mét yªu cÇu ph¸t triÓn míi cña n­íc ¢u L¹c. Thñ ®« cña n­íc ¢u L¹c kh«ng thÓ ë vïng trung du nh­ tr­íc n÷a, mµ ph¶i lµ mét trung t©m vÒ mäi mÆt cña ®Êt n­íc.

   Cæ Loa cã tªn n«m lµ Ch¹ Chñ (2). Nh÷ng kÕt qu¶ kh¶o s¸t kh¶o cæ häc cho biÕt, tr­íc khi An D­¬ng V­¬ng ®Þnh ®« th× vïng Ch¹ Chñ ®· cã xãm lµng tõ l©u ®êi vµ tån t¹i, ph¸t triÓn liªn tôc tõ s¬ kú thêi ®¹i ®ång thau ®Õn s¬ kú thêi ®¹i s¾t, nghÜa lµ cã mÆt trong suèt thêi ®¹i dùng n­íc cña d©n téc. Trªn nh÷ng doi ®Êt cao hai bªn bê Hoµng Giang, kh¶o cæ häc ®· ph¸t hiÖn ®­îc di chØ §ång V«ng (Dôc Tó) thuéc giai ®o¹n Phïng Nguyªn, B·i MÌn (Cæ Loa) thuéc giai ®o¹n §ång §Ëu, §×nh Chµng (Dôc Tó) thuéc giai ®o¹n Gß Mun - §«ng S¬n, §­êng M©y (Dôc Tó) thuéc giai ®o¹n §«ng S¬n. Ngoµi ra, ë vïng Cæ Loa thØnh tho¶ng cßn t×m thÊy nh÷ng hiÖn vËt ®å ®ång §«ng S¬n nh­ mòi tªn ®ång, l­ìi cµy ®ång, trèng ®ång, r×u ®ång... C¸c di tÝch v¨n hãa vËt chÊt ®ã ph¶n ¸nh sù tån t¹i cña nh÷ng xãm lµng ®Þnh c­, sèng b»ng nghÒ lµm ruéng vµ ®¸nh c¸, s¨n b¾n.

   TruyÒn thuyÕt d©n gian còng nãi r»ng, khi x©y dùng ®« thµnh míi, An D­¬ng V­¬ng ®· dêi d©n Ch¹ Chñ xuèng vïng ®Êt b·i cuèi s«ng Hoµng, khai ph¸ ®Êt hoang lËp nªn nh÷ng xãm lµng míi. §ã lµ lµng QuËy gåm QuËy C¶, QuËy Rµo, QuËy Con thuéc x· Liªn Hµ, §«ng Anh, Hµ Néi) (3). Thµnh Cæ Loa ®­îc x©y dùng trªn mét vïng ®Êt ®· ®­îc khai ph¸ vµ cã xãm lµng c­ tró tõ l©u ®êi.

   Mét vµi t­ liÖu th­ tÞch x­a chÐp: thµnh cña An D­¬ng V­¬ng gåm "9 líp chu vi 9 dÆm" (4). Ch­a râ con sè 9 ë ®©y lµ mét sè l­îng x¸c ®Þnh hay chØ cã ý nghÜa biÓu tr­ng, nh­ng theo di tÝch cßn l¹i th×, kh«ng kÓ nh÷ng ®o¹n lòy vµ ô ®Êt ®¾p bªn ngoµi gi÷ vai trß nh­ nh÷ng c«ng tr×nh phßng vÖ ngo¹i vi, thµnh Cæ Loa gåm ba vßng thµnh khÐp kÝn. Nh©n d©n quen gäi ba vßng thµnh ®ã theo thø tù tõ trong ra ngoµi lµ thµnh Néi, thµnh Trung vµ thµnh Ngo¹i.

   Thµnh Néi h×nh ch÷ nhËt, chu vi 1.650 m. Thµnh cao trung b×nh, so víi mÆt ®Êt hiÖn nay, kho¶ng 5 m, mÆt thµnh réng 6 - 12m, ch©n réng 20 -30 m. Thµnh Néi chØ cã mét cöa thµnh, më vÒ phÝa nam, tr«ng th¼ng vµo Ngù triÒu di quy, t­¬ng truyÒn lµ n¬i thiÕt triÒu cña vua Thôc ngµy x­a. Trªn thµnh Néi, ë bèn gãc thµnh vµ r¶i r¸c trªn bèn mÆt thµnh, cã 18 ô ®Êt ®­îc ®¾p cao h¬n mÆt thµnh vµ nh« ra phÝa ngoµi kho¶ng 10 - 50 m. Nh©n d©n quen gäi lµ "háa håi".

   Thµnh Trung lµ mét vßng thµnh khÐp kÝn, kh«ng cã h×nh d¸ng c©n xøng, bao bäc phÝa ngoµi thµnh Néi, dµi 6.500 m. Kho¶ng c¸ch gi÷a thµnh Néi vµ thµnh Trung còng kh«ng ®ång ®Òu, phÝa nam vµ phÝa ®«ng gÇn nhau, phÝa t©y vµ phÝa b¾c c¸ch xa h¬n. MÆt thµnh réng trung b×nh 10 m, ch©n thµnh cho·i réng ®Õn 20 m vµ trªn 20 m, ®o¹n cao nhÊt lµ gãc ®«ng b¾c - nh©n d©n ®Þa ph­¬ng gäi lµ Gß ¤ng Voi - cao ®Õn 10 m, Thµnh Trung më 5 cöa: cöa Nam, cöa §«ng, cöa B¾c, cöa T©y - B¾c vµ cöa T©y - Nam. Mét ®Æc ®iÓm ®¸ng l­u ý lµ cöa Nam ®­îc bè trÝ thµnh cöa chung cña thµnh Trung vµ thµnh Ngo¹i do hai vßng thµnh nèi liÒn nhau t¹o thµnh, vµ cöa §«ng lµ mét cöa ®­êng thñy (nh©n d©n gäi lµ cöa cèng Song) më lèi cho mét nh¸nh s«ng Hoµng ch¶y vµo s¸t thµnh Néi.

   Thµnh Ngo¹i còng lµ mét ®­êng cong khÐp kÝn kh«ng cã h×nh d¸ng râ rÖt, dµi kho¶ng 8.000 m. Thµnh Ngo¹i bÞ ph¸ ho¹i nÆng nÒ, nhiÒu ®o¹n gÇn nh­ bÞ san b»ng, nhÊt lµ phÝa ®«ng b¾c khi më ®­êng tµu háa Hµ Néi - L¹ng S¬n c¾t ngang hai ®o¹n thµnh ë ®©y. Nh÷ng ®o¹n thµnh cßn l¹i cao trung b×nh 3 - 4 m, chç cao nhÊt gäi lµ gß Cét Cê ë phÝa nam cao kho¶ng 8 m. Ch©n thµnh réng kho¶ng 12 - 20 m. Ngoµi cöa Nam lµ cöa chung víi thµnh Trung, thµnh Ngo¹i cßn cã ba cöa: cöa B¾c (nh©n d©n quen gäi lµ cöa Kh©u), cöa §«ng vµ cöa T©y - Nam, trong ®ã cöa §«ng lµ cöa s«ng nèi liÒn víi Hoµng Giang.

   C¶ ba vßng thµnh ®Òu cã ngo¹i hµo. MÆt nam vµ ®«ng nam cña thµnh Ngo¹i dßng s«ng Hoµng vµ c¸c l¹ch s«ng ch¶y s¸t ch©n thµnh vµ ®­îc lîi dông nh­ mét ®o¹n hµo tù nhiªn. Hµo thµnh Ngo¹i nèi liÒn víi Hoµng Giang. Hµo thµnh Trung còng nèi liÒn víi hµo thµnh Ngo¹i vµ Hoµng Giang qua mét l¹ch n­íc ë gß Cét Cê ë phÝa nam vµ §Çm C¶, cöa §«ng thµnh Ngo¹i ë phÝa ®«ng. Tõ §Çm C¶ qua cöa §«ng cña thµnh Trung (cöa cèng Song), cã 5 l¹ch n­íc ch¶y vµo phÝa trong thµnh Trung tr«ng nh­ bµn tay xße 5 ngãn, trong ®ã cã mét l¹ch nèi liÒn víi hµo thµnh Néi (®o¹n nèi gÇn ®©y ®· bÞ lÊp). Nh÷ng ®o¹n hµo nh©n t¹o réng trung b×nh tõ 10 - 30 m. Hµo Thµnh Néi ®· bÞ nh©n d©n ®Þa ph­¬ng ®¾p bê ng¨n chia thµnh nh÷ng d¶i ao. Hµo thµnh Trung vµ thµnh Ngo¹i ngµy nay còng ®· biÕn thµnh nh÷ng däc ruéng chiªm.

   Nh­ vËy lµ ba líp hµo cña thµnh Cæ Loa nèi liÒn víi nhau vµ nèi liÒn víi s«ng Hoµng. N­íc Hoµng Giang b¶o ®¶m cho hÖ thèng hµo ë ®©y quanh n¨m cã n­íc vµ hµo - s«ng kÕt hîp víi nhau t¹o thµnh mét mµng l­íi giao th«ng ®­êng thñy rÊt tiÖn lîi.

   Ngoµi ba vßng thµnh vµ hµo khÐp kÝn, kho¶ng gi÷a c¸c vßng thµnh vµ phÝa ngoµi thµnh Ngo¹i, cßn cã nhiÒu ®o¹n lòy vµ ô ®Êt ®­îc bè trÝ vµ sö dông nh­ nh÷ng "c«ng sù" phßng vÖ n»m trong cÊu tróc chung cña thµnh Cæ Loa. Ngoµi thµnh Néi, ë ba mÆt b¾c, t©y vµ nam ®Òu cã vÕt tÝch cña nh÷ng ®o¹n lòy ch­a ®­îc nghiªn cøu kü. PhÝa t©y b¾c, kho¶ng gi÷a thµnh Trung vµ thµnh Ngo¹i, cã mét sè ô ®Êt (nh©n d©n quen gäi lµ §èng D©n vµ §èng Chu«ng). PhÝa ngoµi thµnh Ngo¹i, ë c¶ bèn mÆt ®«ng, t©y, nam, b¾c ®Òu cã nh÷ng ®o¹n lòy ng¾n vµ ë mÆt b¾c cã mét lo¹t ô ®Êt. Trªn thµnh Trung vµ thµnh Ngo¹i còng cã mét sè ô ®Êt ®¾p cao h¬n vµ nh« vµo phÝa trong, mµ nh©n d©n th­êng gäi chung lµ "háa håi" vµ t­¬ng truyÒn cã 72 "háa håi". TÊt c¶ nh÷ng "chiÕn lòy", "ô ®Êt phßng vÖ" ®ã cïng víi ba vßng thµnh kÝn kÕt hîp chÆt chÏ víi nhau thµnh mét c«ng tr×nh kiÕn tróc thèng nhÊt mang tÝnh chÊt phßng vÖ qu©n sù.

   Mét vÊn ®Ò ®­îc ®Æt ra gÇn ®©y trong giíi khoa häc lµ niªn ®¹i cña thµnh Cæ Loa víi nh÷ng di tÝch cßn ®­îc b¶o tån ®Õn ngµy nay. HiÖn nay, tùu trung cã ba ý kiÕn kh¸c nhau vÒ vÊn ®Ò nµy ®­îc tr×nh bµy mét c¸ch dÌ dÆt nh­ nh÷ng gi¶ thuyÕt khoa häc.

   - Di tÝch thµnh Cæ Loa cßn l¹i trªn mËt ®Êt lµ di tÝch cña KiÓn Thµnh do M· ViÖn x©y dùng t¹i huyÖn Phong Khª trªn nÒn thµnh cò cña An D­¬ng V­¬ng(5).

   - Ph©n biÖt trong sè di tÝch t¹i Cæ Loa, hai bé phËn kiÕn tróc thuéc hai thêi kú kh¸c nhau: thµnh Ngo¹i vµ thµnh Trung cã niªn ®¹i tr­íc H¸n vµ cã lÏ do An D­¬ng V­¬ng x©y dùng, thµnh Néi víi kiÓu d¸ng c©n xøng vµ cÊu tróc phøc t¹p cña nã cã niªn ®¹i sau thêi An D­¬ng V­¬ng vµ cã thÓ ®­îc x©y dùng vµo thêi H¸n (6). Còng gÇn víi ý kiÕn nµy, cã ng­êi dùa vµo niªn ®¹i c¸c hiÖn vËt t×m thÊy trong c¸c vßng thµnh, muèn x¸c ®Þnh cô thÓ h¬n: thµnh Néi lµ tßa thµnh thêi §«ng H¸n, thµnh Trung vµ thµnh Ngo¹i ®­îc x©y dùng tõ thêi An D­¬ng V­¬ng nh­ng còng ®· ®­îc ®¾p thªm vµ båi bæ vµo thêi §«ng H¸n(7).

   - Thµnh Cæ Loa ®­îc sö dông vµ båi tróc qua nhiÒu thêi kú lÞch sö kh¸c nhau, nh­ng quy m« vµ cÊu tróc cña toµn bé tßa thµnh nh­ nh÷ng di tÝch cßn l¹i ®Õn nay vÒ c¬ b¶n ®· ®­îc x©y dùng tõ thêi An D­¬ng V­¬ng vµ lµ kinh thµnh cña n­íc ¢u L¹c cã niªn ®¹i tr­íc B¾c thuéc (vÒ sau chØ söa ch÷a vµ ®¾p thªm Ýt nhiÒu). (8)

   Tuy cßn nhiÒu vÊn ®Ò cÇn tiÕp tôc nghiªn cøu vµ th¶o luËn, nh­ng kh«ng ai cã thÓ phñ nhËn r»ng, thµnh Cæ Loa ®­îc x©y dùng ®Çu tiªn víi An D­¬ng V­¬ng vµ gi÷ vai trß kinh ®« cña n­íc ¢u L¹c. Còng kh«ng ai nghi ngê r»ng, sau thêi An D­¬ng V­¬ng, thµnh Cæ Loa ®· ®­îc nhiÒu chÝnh quyÒn cña nh÷ng thêi kú lÞch sö kh¸c nhau sö dông vµ tÊt nhiªn cã tu bæ, söa sang hay x©y ®¾p thªm. Nh÷ng nh¸t c¾t thµnh Néi vµ thµnh Ngo¹i ®Ó kh¶o s¸t, ®Òu cho thÊy cã hai líp ®Êt ®¾p thµnh chøa hai lo¹i di vËt v¨n hãa kh¸c nhau. Trªn nh÷ng gß ®Êt vµ c¸nh ®ång cao phÝa ngoµi thµnh Ngo¹i vµ c¶ trªn thµnh Ngo¹i ®· ph¸t hiÖn ®­îc nhiÒu mé cæ cã niªn ®¹i tõ H¸n ®Õn §­êng (nh­ ë Tiªn Héi, b·i MÌn, M¹ch Trµng... ë phÝa nam; tr¹i xãm Vang ë phÝa ®«ng; M¶ C¬, M¶ LÏ, §ång §«... ë phÝa ®«ng; §×nh Chµng ë phÝa b¾c thµnh Cæ Loa). Hai mé cæ ë M¹ch Trµng ®· ®­îc khai quËt cã nh÷ng viªn g¹ch x©y mé kh¾c niªn ®¹i "VÜnh Nguyªn thËp nhÊt niªn trÞ" (n¨m 99), "VÜnh Nguyªn thËp thÊt niªn trung trÞ" (n¨m 105); "VÜnh S¬ ngò niªn trung trÞ ®¹i h×nh chuyªn" (n¨m 111). Nh÷ng di tÝch mé cæ ®ã chøng tá, trong thêi B¾c thuéc, bän quan l¹i ®« hé ph­¬ng B¾c cã sö dông thµnh Cæ Loa. Sö s¸ch còng cho biÕt, ®Çu thÕ kû 7 Lý PhËt Tö ®· ®ãng qu©n ë "thµnh cò cña vua ViÖt" tøc thµnh Cæ Loa ®Ó chèng l¹i qu©n Tïy vµ thÕ kû 10, Ng« QuyÒn còng ®ãng ®« ë Cæ Loa.

   Muèn ph©n biÖt mét c¸ch r¹ch rßi thµnh Cæ Loa ®êi An D­¬ng V­¬ng víi nh÷ng phÇn tu bæ, båi ®¾p, x©y dùng thªm vÒ sau, cÇn ph¶i cã nh÷ng c«ng tr×nh khai quËt trªn diÖn lín khu di tÝch Cæ Loa. §ã cßn lµ mét nhiÖm vô ®ang ®Æt ra cho ngµnh kh¶o cæ häc ViÖt Nam.

   Thµnh Cæ Loa víi nh÷ng di tÝch hiÖn cßn, lµ mét c«ng tr×nh lao ®éng ®å sé, nhÊt lµ ®Æt trong ®iÒu kiÖn d©n sè n­íc ¢u L¹c thuë ®ã chØ kho¶ng 1 triÖu ng­êi. ChØ riªng ba vßng thµnh khÐp kÝn, chu vi ®· trªn 16 km. §ã lµ ch­a kÓ nh÷ng ô ®Êt, nh÷ng ®o¹n lòy bªn trong vµ bªn ngoµi thµnh cïng víi ba vßng hµo cña ba vßng thµnh. Khèi l­îng ®Êt ®µo, ®¾p rÊt lín, ®ßi hái ph¶i huy ®éng mét lùc l­îng nh©n c«ng ®«ng, lµm viÖc vÊt v¶ h»ng n¨m míi xong ®­îc. Thµnh Cæ Loa thÓ hiÖn mét cè g¾ng lín lao, mét kú c«ng lao ®éng cña ng­êi ViÖt cæ trong buæi ®Çu dùng n­íc.

   CÊu tróc vµ kü thuËt x©y dùng thµnh Cæ Loa cßn biÓu thÞ tµi n¨ng s¸ng t¹o cña nh©n d©n ¢u L¹c, nh÷ng tiÕn bé vµ thµnh tùu míi cña nÒn v¨n minh §«ng S¬n.

   Khu vùc Cæ Loa x­a vèn lµ mét b·i båi cña s«ng Hång mµ mét nh¸nh quan träng lµ Hoµng Giang ch¶y qua phÝa nam thµnh Cæ Loa. §©y lµ mét vïng ®Êt cao tho¶i dÇn tõ b¾c xuèng nam. Bªn c¹nh nh÷ng gß ®Êt cao - thÒm sãt bËc 1 cña s«ng Hång, lµ nh÷ng ao ®Çm lÇy léi - vÕt tÝch cña nh÷ng dßng s«ng ®· ®æi dßng. Vïng nµy ®· ®­îc con ng­êi khai ph¸, x©y dùng xãm lµng, nh­ng vÉn cßn nhiÒu c¸nh rõng. Than bïn t×m thÊy kh¸ nhiÒu ë §µi Bi, CÇu C¶, Héi Phô, Lç Khª... lµ chøng tÝch cña nh÷ng c¸nh rõng cæ bÞ sôt ®æ xuèng ®Çm lÇy do nh÷ng hiÖn t­îng ®Þa chÊt côc bé (nh­ ®éng ®Êt, lò lôt...). Nh÷ng tªn ®Êt nh­ Gia L©m, Du L©m, Mai L©m, §«ng Ngµn... cßn nh­ Èn tµng h×nh ¶nh cña nh÷ng vïng cã nhiÒu rõng ngµy x­a.

   Trong khi x©y dùng thµnh Cæ Loa mµ ng­êi thiÕt kÕ vµ quy ho¹ch theo truyÒn thuyÕt d©n gian lµ Cao Lç (hay Cao Th«ng, mét nh©n vËt lÞch sö ®­îc sö s¸ch ghi nhËn), ®Þa h×nh tù nhiªn ®· ®­îc nghiªn cøu t­êng tËn vµ ®­îc lîi dông mét c¸ch th«ng minh, s¸ng t¹o.

   Thµnh x©y s¸t bê b¾c Hoµng Giang lµ ®Ó sö dông dßng s«ng nµy nh­ mét ®Çu mèi giao th«ng ®­êng thñy vµ nh­ mét ®o¹n hµo tù nhiªn lîi h¹i. §Çm C¶, mét c¸nh ®Çm réng mªnh m«ng nèi víi Hoµng Giang qua mét nh¸nh s«ng còng ®­îc lîi dông nh­ mét bÕn c¶ng, mét "qu©n c¶ng" cã thÓ chøa vµi tr¨m chiÕn thuyÒn, ®Æt ë phÝa ®«ng, kho¶ng gi÷a thµnh Ngo¹i vµ thµnh Trung.

   NhiÒu d¶i ®Êt, gß ®Êt cao tù nhiªn ®­îc ®¾p thªm vµ nèi liÒn víi nhau khi x©y dùng c¸c vßng thµnh ®Ó gi¶m bít c«ng søc lao ®éng cña con ng­êi. ChÝnh v× thÕ, thµnh Trung vµ thµnh Ngo¹i uèn l­în tù do, kh«ng cã mét h×nh d¸ng râ rÖt vµ c©n xøng. §èi víi ng­êi thiÕt kÕ thµnh Cæ Loa, yªu cÇu hµng ®Çu kh«ng ph¶i lµ vÎ ®Ñp cña sù c©n xøng, mµ tr­íc hÕt lµ sù kiªn cè, lîi h¹i cña tßa thµnh vµ tiÕt kiÖm søc lao ®éng cña con ng­êi, lµ sù kÕt hîp gi÷a viÖc tËn dông ®iÒu kiÖn tù nhiªn víi nh÷ng c«ng tr×nh nh©n t¹o.

   Thµnh Cæ Loa x©y dùng gi÷a vïng ch©u thæ, trªn mét ®Þa h×nh ven s«ng lín, nhiÒu ao ®Çm. Sö cò vµ truyÒn thuyÕt d©n gian nãi r»ng, lóc ban ®Çu, thµnh ®¾p lªn råi l¹i bÞ sôt lë. C«ng viÖc ®¾p thµnh cã lÏ gÆp nhiÒu khã kh¨n vµ qua kinh nghiÖm thùc tÕ, qua cuéc ®Êu tranh kh¾c phôc nh÷ng khã kh¨n ®ã, ng­êi ta ®· s¸ng t¹o ra nh÷ng kü thuËt míi, mµ trong truyÒn thuyÕt ®· ®­îc thÇn th¸nh hãa thµnh sù chØ b¶o vµ ph¸p thuËt trõ yªu tinh cña Rïa Vµng (thÇn Kim Quy).

   Kh¶o cæ häc ®· c¾t xÎ mét sè ®o¹n thµnh ®Ó nghiªn cøu vµ nhËn thÊy ch©n thµnh ®­îc kÌ ®¸ v÷ng ch·i, nhÊt lµ nh÷ng ®o¹n thµnh ven s«ng vµ ven ®Çm. §¸ kÌ lµ lo¹i ®¸ t¶ng kh«ng cã ë ®Þa ph­¬ng, mµ ph¶i khai th¸c vµ chuyªn chë tõ miÒn nói vÒ.

   Trong th©n thµnh ë nh÷ng ®é cao kh¸c nhau, ng­êi ta r¶i nh÷ng líp gèm dµy máng kh¸c nhau. Kü thuËt r¶i gèm nµy ®­îc ¸p dông phæ biÕn kh¾p c¶ ba vßng thµnh còng nh­ trong c¸c chiÕn lòy vµ ô ®Êt phßng vÖ ë trong thµnh vµ ngoµi thµnh.

   Thµnh phÇn chñ yÕu cña gèm lµ ngãi b¶n, ngãi èng, ®Çu ngãi vµ ®inh ngãi. Hoa v¨n trang trÝ gåm nhiÒu lo¹i, phæ biÕn lµ v¨n thõng th«, v¨n « tr¸m, v¨n vßng trßn, v¨n kÎ, v¨n r¨ng c­a..., trang trÝ c¶ hai mÆt hay mét mÆt. §é nung còng rÊt kh¸c nhau, cã lo¹i ch­a nung (ngãi méc), cã lo¹i nung non mÇu tr¾ng nh¹t, vµng nh¹t hay n©u nh¹t, cã lo¹i nung giµ mÇu x¸m hay ®á, cã lo¹i nung rÊt cao gÇn nh­ sµnh. Mét ®inh ngãi t×m thÊy ë M¹ch Trµng, trªn mò ®inh cã trang trÝ h×nh c¸nh sao 6 c¸nh chung quanh mét vßng trßn. Mét sè ®Çu ngãi t×m thÊy ë B·i MÌn, cöa §«ng thµnh Ngo¹i, ë b·i M¶ Tre... cã trang trÝ v¨n m©y cuèn (gåm 4 lo¹i h×nh kh¸c nhau) vµ cã ®Çu ngãi ë gi÷a cã h×nh sao 8 c¸nh. (9)

   KÌ ®¸ ë ch©n thµnh vµ r¶i gèm ë th©n thµnh lµ nh»m chèng sôt lë vµ xãi mßn. Nhê nh÷ng s¸ng t¹o kü thuËt ®ã, thµnh Cæ Loa ®· ®­îc x©y dùng thµnh c«ng vµ mét tßa thµnh b»ng ®Êt ®å sé ®· ®øng v÷ng ch·i gi÷a mét ®Þa h×nh gÇn s«ng n­íc vµ ®Çm lÇy.

   Mét nÐt ®éc ®¸o cña thµnh Cæ Loa lµ toµn bé cÊu tróc cña nã t¹o thµnh mét kiÕn tróc qu©n sù kiªn cè ®­îc phßng vÖ ch¾c ch¾n, kÕt hîp chÆt chÏ gi÷a qu©n bé vµ qu©n thñy.

   Dßng s«ng Hoµng cïng víi §Çm C¶, c¸c l¹ch s«ng vµ ba vßng hµo kÕt hîp víi nhau thµnh mét hÖ thèng ®­êng thñy. Thêi b×nh ®ã lµ mét m¹ng l­íi giao th«ng, chuyªn chë rÊt thuËn lîi, cã thÓ vµo tËn thµnh Néi. TruyÒn thuyÕt d©n gian kÓ r»ng, ngµy x­a vua Thôc th­êng ®i thuyÒn d¹o kh¾p chèn kinh kú. Khi phßng vÖ, qu©n thñy xuÊt ph¸t tõ §Çm C¶ cã thÓ nhanh chãng triÓn khai kh¾p ba vßng thµnh ®Ó cïng phèi hîp chiÕn ®Êu víi qu©n bé. Khi tiÕn c«ng, tõ thµnh Cæ Loa, qu©n thñy cã thÓ theo s«ng Hoµng xuèng s«ng CÇu hay ng­îc lªn s«ng Hång, mµ tiÕn lªn miÒn nói hay tiÕn xuèng vïng ®ång b»ng vµ ra biÓn c¶.

   Thµnh Cæ Loa lµ mét c¨n cø qu©n sù phèi hîp bé binh vµ thñy binh. Ng­êi ¢u ViÖt ë miÒn nói vèn quen trÌo nói, giái cung ná. Ng­êi L¹c ViÖt ë ®ång b»ng l¹i quen s«ng n­íc, th¹o dïng thuyÒn. Kinh thµnh n­íc ¢u L¹c cña ng­êi L¹c ViÖt vµ ¢u ViÖt ®· th©u nhËp vµ ph¸t huy ®­îc hai truyÒn thèng ­u viÖt ®ã cña ng­êi ViÖt.

   CÊu tróc cña thµnh Cæ Loa ®¹t ®Õn mét tr×nh ®é kiÕn tróc qu©n sù kh¸ cao vµ kh¸ phøc t¹p.

   Thµnh Néi lµ trung t©m phßng vÖ, ®­îc cÊu tróc ®Æc biÖt. 18 ô ®Êt ®­îc ®¾p cao vµ ®¾p nh« ra khái thµnh lµm cho thµnh Néi tr«ng tua tña nh­ l«ng nhÝm. §ã lµ nh÷ng tr¹m g¸c tèt, më réng tÇm quan s¸t cña ng­êi lÝnh g¸c. Khi bÞ tiÕn c«ng, nh÷ng ô ®Êt ®ã chia c¾t qu©n ®Þch ra vµ tõ trªn mÆt thµnh, tõ c¸c ô ®Êt nh« ra, qu©n sÜ dïng cung ná, mòi lao tiªu diÖt qu©n ®Þch bÞ dån vµo c¸c gãc thµnh vµ bÞ tÊn c«ng tõ ba phÝa (tõ trªn mÆt thµnh ®¸nh xuèng vµ tõ hai ô ®Êt nh« ra ®¸nh t¹t ngang hai bªn). Mçi gãc thµnh Cæ Loa trë thµnh mét "tö gi¸c" (gãc chÕt) ®èi víi qu©n thï.

   Thµnh Trung, thµnh Ngo¹i vµ hÖ thèng phßng vÖ ngo¹i vi t¹o thµnh nh÷ng líp phßng vÖ cã chiÒu s©u gåm nhiÒu tÇng, nhiÒu líp. T­êng thµnh phÝa ngoµi dùng ®øng ®Ó qu©n thï khã v­ît qua, phÝa trong thoai tho¶i ®Ó qu©n sÜ cã thÓ vËn ®éng lªn xuèng dÔ dµng. Thµnh Néi chØ më mét cöa Nam nh»m b¶o vÖ chÆt chÏ sù ra vµo. C¸c cöa thµnh Trung vµ thµnh Ngo¹i, trõ cöa Nam chung cho c¶ hai vßng thµnh vµ cöa §«ng lµ cöa s«ng, bè trÝ chÐo nhau ®Ó tõ cöa ngoµi vµo cöa trong ph¶i ®i theo nh÷ng con ®­êng quanh co, hai bªn cã nh÷ng ô ®Êt phßng ngù. TÊt c¶ sù bè trÝ ®Òu thÓ hiÖn mét dông ý lµ g©y nhiÒu khã kh¨n, c¶n trë cho kÎ thï khi ®ét nhËp vµo thµnh vµ t¨ng c­êng ®Õn møc tèi ®a søc m¹nh phßng vÖ vµ ®Ò kh¸ng cña qu©n sÜ.

   Thµnh Cæ Loa lµ mét chØ tiªu ph¶n ¸nh tËp trung sù ph¸t triÓn nhiÒu mÆt cña n­íc ¢u L¹c ®êi An D­¬ng V­¬ng. Nã kh«ng nh÷ng chøng tá tµi n¨ng lao ®éng s¸ng t¹o, nh÷ng tiÕn bé vÒ kü thuËt x©y dùng, vÒ kü thuËt vµ nghÖ thuËt qu©n sù cña ng­êi ViÖt cæ, mµ cßn biÓu thÞ mét b­íc ph¸t triÓn míi cña Nhµ n­íc ¢u L¹c, cña quyÒn lùc x· héi, cña sù ph©n hãa x· héi.

   Thµnh Cæ Loa vµ toµn bé khu vùc Cæ Loa víi c¸c di tÝch v¨n hãa trªn mÆt ®Êt vµ trong lßng ®Êt, lµ mét khu di tÝch lÞch sö - v¨n hãa quý gi¸ cña d©n téc cÇn ®­îc tæ chøc nghiªn cøu c«ng phu, b¶o vÖ vµ t«n t¹o mét c¸ch cã kÕ ho¹ch chÆt chÏ.


* Chó thÝch

   (1) HËu H¸n th­, q.54

   (2) Loa thuéc huyÖn T©y Vu, ®êi §«ng H¸n thuéc huyÖn Phong Khª, thêi Lôc TriÒu vµ Tïy §­êng thuéc huyÖn B×nh §¹o. V× vËy, c¸c th­ tÞch x­a cña Trung Quèc chÐp An D­¬ng V­¬ng "®ãng ®« ë huyÖn Phong Khª" (Qu¶ng Ch©u ký) hoÆc thµnh cò cña An D­¬ng V­¬ng "ë phÝa ®«ng huyÖn B×nh §¹o" (Nam ViÖt chÝ). Trong th­ tÞch cña ta. An Nam chÝ l­îc cña Lª Tr¾c (thÕ kû 14) chÐp tªn thµnh cña An D­¬ng V­¬ng lµ "thanh Kh¶ Lò". Tõ thÕ kû 15 trë vÒ sau míi xuÊt hiÖn tªn "Loa thµnh" råi "thµnh Cæ Loa". Theo lÞch sö ng÷ ©m tiÕng ViÖt th× ch÷ Chñ tr­íc kia ®äc lµ K'lñ hay Kh'lñ, Kh¶ Lò Cæ Loa cã lÏ lµ phiªn ©m b»ng ch÷ H¸n tªn ch¹ Chñ ngµy x­a khi cßn ®äc lµ Kh'lñ hay K'lñ.

   (3) QuËy lµ vïng ®Êt tròng, Chñ lµ vïng ®Êt cao. Nªn mçi khi m­a to vïng QuËy ngËp n­íc th× vïng Chñ ®­îc mïa, tr¸i l¹i khi vïng QuËy ®­îc mïa th× vïng Chñ bÞ h¹n h¸n. Do ®ã cã c©u: "QuËy ñ Chñ t­¬i, QuËy c­êi Chñ khãc". D©n lµng QuËy vèn lµ "c­ d©n b¶n ®Þa" vïng Cæ Loa, nªn trong ngµy héi ®Òn vua Thôc, ®­îc vÒ sù vµ ®­îc c¸c lµng kÝnh träng mêi ngåi chiÕu trªn.

   (4) Nam ViÖt chÝ dÉn trong Cùu §­êng th­. §Þa lý chÝ: Th¸i b×nh hoµn vò ký, 9 176.

   (5) §µo Duy Anh. VÊn ®Ò An D­¬ng V­¬ng vµ n­íc ¢u L¹c.   

   (6) Ph¹m V¨n KØnh, VÒ thêi kú An D­¬ng V­¬ng vµ thµnh Cæ Loa, Kh¶o cæ häc 3-4, th¸ng 12-1969, tr.128-134.

   (7) §ç V¨n Ninh, Thµnh cæ vµ sù nghiÖp gi÷ n­íc cña d©n téc ViÖt Nam, luËn ¸n Phã tiÕn sÜ sö häc, b¶o vÖ n¨m 1981.

   (8) TrÇn Quèc V­îng, Trªn m¶nh ®Êt Cæ Loa lÞch sö, Hµ Néi 1970; Cæ Loa: nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu võa qua vµ nh÷ng triÓn väng tíi. Kh¶o cæ häc 3-4, th¸ng 12-1969, tr.100-127.

   (9) ë Trung Quèc, ngãi ra ®êi tõ T©y Chu, ®Õn Xu©n Thu ph¸t triÓn thµnh ngãi b¶n, ngãi èng vµ ®Çu ngãi. Tõ T©n H¸n thÞnh hµnh ngãi èng vµ ®Çu ngãi. Hoa v¨n m©y cuèn trªn ®Çu ngãi xuÊt hiÖn tõ ChiÕn Quèc. TÇn vµ ®Þnh h×nh tõ T©y H¸n, kÐo dµi qua §«ng H¸n.

   Ngãi Cæ Loa, qua ®Çu ngãi vµ ®inh ngãi, cã nh÷ng ®Æc ®iÓm gièng ngãi §«ng Chu vµ TÇn, H¸n. Nh­ng còng cã nh÷ng nÐt riªng biÖt nh­ h×nh sao nhiÒu c¸nh ë gi÷a (gièng mÆt trèng ®ång §«ng S¬n). Nã chøng tá quan hÖ giao l­u v¨n hãa sím víi Trung Quèc chø kh«ng thÓ coi lµ chøng cø khoa häc ®Ó b¸c bá niªn ®¹i ®êi An D­¬ng V­¬ng (t­¬ng ®­¬ng víi cuèi TÇn vµ ®Çu T©y H¸n) cña thµnh Cæ Loa.


Thêi sù  §êi sèng chÝnh trÞ  Kinh tÕ - X· héi  V¨n hãa - Khoa häc - Gi¸o dôc
§Çu trang