LÞch sö ViÖt Nam Níc ViÖt díi thêi Lý Kinh tÕ §¹i ViÖt thêi Lý N«ng nghiÖp A- C¸c h×nh th¸i së h÷u ruéng ®Êt Ruéng quèc khè vµ ®ån ®iÒn. Sö cò cña ta hÇu nh kh«ng ghi thuËt ng÷ quèc khè, nhng trong s¸ch An Nam chÝ nguyªn (phÇn cèng phó) cã viÕt thêi Lý - TrÇn cã hai thø c«ng ®iÒn, "cã quèc khè ®iÒn vµ th¸c ®ao ®iÒn". Theo nghÜa ®en quèc khè ®iÒn lµ ruéng cña nhµ níc mµ hoa lîi thu ho¹ch ®îc dù tr÷ trong kho cña triÒu ®×nh ®Ó dïng riªng cho nhµ vua vµ hoµng cung. MÆc dï chÝnh sö cña ta kh«ng nh¾c ®Õn, nhng theo chóng t«i th× cã mét lo¹i ruéng ®Êt nh thÕ ë vµo thêi Lý - TrÇn nh s¸ch trªn chÐp. Sö ta cã ghi n¨m 1150 "th¸ng 9 (©m lÞch nµy (§ç) Anh Vò lµm C¶o ®iÒn nhi. C¶o ®iÒn nhi hay c¶o ®iÒn hoµnh chÝnh lµ nh÷ng téi nh©n cµy ruéng nhµ níc ë C¶o X· (NhËt T¶o thuéc ngo¹i thµnh Hµ Néi ngµy nay). Ruéng tÞch ®iÒn. Theo sö cò th× vµo thêi Lª Hoµn ®· cã tÞch ®iÒn. Sang thêi lý, tÞch ®iÒn vÉn ®îc duy tr× kÕ thõa. H×nh thøc cµy ruéng tÞch ®iÒn lµ nghi lÔ chÞu ¶nh hëng cña c¸c triÒu ®¹i cæ xa Trung Quèc, nhng phï hîp víi mét níc n«ng nghiÖp vµ ph¶n ¸nh t tëng träng n«ng. Nghi thøc cµy ruéng tÞch ®iÒn lµ ho¹t ®éng khuyÕn khÝch s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. N¨m 1038, "Mïa xu©n, vua (Th¸i T«ng) ngù ra Bè H¶i KhÈu cµy ruéng tÞch ®iÒn, sai h÷u ti dän cá ®¾p ®µn. Vua th©n tÕ thÇn n«ng, tÕ xong tù cÇm cµy. C¸c quan t¶ h÷u cã ngêi can r»ng "§ã lµ c«ng viÖc cña n«ng phu, bÖ h¹ viÖc g× lµm thÕ". Vua nãi "TrÉm kh«ng tù m×nh cµy cÊy th× lÊy g× lµm x«i cóng, lÊy g× cho thiªn h¹ noi theo". Nãi xong, cµy ba lÇn råi th«i (§¹i ViÖt sö ký toµn th). Ruéng c«ng lµng x·. Kh«ng cã mét sö liÖu nµo trùc tiÕp nãi vÒ sù tån t¹i cña ruéng c«ng lµng x· trong thêi Lý. Nh÷ng t liÖu vÒ kiÓm kª d©n ®inh vµ chÝnh s¸ch "ngô binh n«ng" ph¶n ¸nh gi¸n tiÕp sù hiÖn diÖn cña bé phËn ruéng ®Êt nµy. Ruéng th¸c ®ao vµ Êp thang méc. Thêi Lý cã mét lo¹i ruéng ban thëng cho ®¹i thÇn gäi lµ ruéng th¸c ®ao. Tµi liÖu ghi vÒ th¸c ®ao ®iÒn sím nhÊt lµ ViÖt ®iÖn u linh (®Çu thÕ kû 14) ®îc §¹i ViÖt sö ký toµn th chÐp l¹i: "Trong kho¶ng niªn hiÖu Thiªn C¶m Th¸nh Vò (1014 - 1046), theo Th¸nh T«n ®i ®¸nh ë miÒn nam, lµm tiªn phong, ph¸ tan qu©n giÆc, ®¸nh tiÕng rung ®éng níc Phiªn. Khi th¾ng trËn trë vÒ ®Þnh c«ng, Phông HiÓu nãi "ThÇn kh«ng muèn thëng tíc, xin cho ®øng trªn nói B¨ng S¬n nÐm ®ao löa ®i xa, ®ao r¬i xuèng chç nµo trong ®Êt c«ng (nguyªn v¨n lµ quan ®Þa) th× xin ban cho lµm s¶n nghiÖp. Vua nghe theo. Phông HiÓu lªn nói, nÐm ®ao xa ®Õn h¬n mêi dÆm, ®ao r¬i xuèng h¬ng §a Mi. Vua bÌn lÊy ruéng Êy ban cho, tha thãc thuÕ cho ruéng nÐm ®ao Êy. V× vËy ngêi ch©u ¸i gäi (ruéng) thëng c«ng lµ (ruéng) nÐm ®ao" (§¹i ViÖt sö ký toµn th). Ghi chÐp cã tÝnh chÊt huyÒn tho¹i vÒ møc nÐm ®ao xa ®Õn h¬n 10 dÆm lµ khã tin, nhng tªn gäi "th¸c ®ao" th× vÉn cßn tån t¹i t¹i quª h¬ng Lª Phông HiÓu. VÊn ®Ò ban cÊp hé n«ng d©n. H×nh thøc vµ chÕ ®é phong hé cho c¸c quan l¹i cao cÊp ®îc thùc hiÖn ë thêi Lý. ChÝnh sö kh«ng ghi cô thÓ, nhng mét sè v¨n bia ®¬ng thêi cßn l¹i cho biÕt vµo thêi Êy cã h×nh thøc ban cÊp thùc Êp vµ thËt phong. Ch¼ng h¹n tri ch©u Hµ T«ng Hng cã thùc Êp 3.900 hé vµ thËt phong 900 hé, hoÆc nh Lý BÊt NhiÔm tíc hÇu, cã thùc Êp 7.500 hé vµ thËt phong 1.500 hé. H×nh thøc ban cÊp thùc Êp vµ thËt phong lµ ®Æc trng cña thêi Lý. Sang thêi TrÇn th× kiÓu ban cÊp nµy kh«ng cßn n÷a. Thùc chÊt cña nã lµ g×? Tríc hÕt ®ã lµ h×nh thøc ®¸nh gi¸ c«ng lao vµ ®ãng gãp cña ngêi ®îc ban cÊp ®èi víi nhµ Lý. Chøc, hµm, tíc cµng cao th× sè lîng ban cÊp cµng nhiÒu. Lý Thêng KiÖt vµ sau «ng lµ §ç Anh Vò cã chøc hµm gÇn gièng nhau vµ ®Òu ®îc ban tíc lµ ViÖt Quèc c«ng th× sè lîng thùc Êp vµ thËt phong tÝnh theo hé nh nhau: thùc Êp mét v¹n hé, thËt phong bèn ngh×n hé. - Ruéng ®Êt nhµ chïa. Vµo thêi Lý ruéng chïa chiÕm mét bé phËn kh¸ lín. Sö gia Lª V¨n Hu nhËn xÐt vÒ PhËt gi¸o thêi Lý "Lý Th¸i Tæ lªn ng«i míi ®îc hai n¨m, miÕu cha dùng, ®µn x· t¾c cha lËp mµ tríc ®ã ®· dùng chïa ë phñ Thiªn §øc, l¹i trïng tu chïa qu¸n ë c¸c bé vµ ®é lµm t¨ng cho hµng ngh×n ngêi ë kinh s... d©n chóng qu¸ nöa lµm s s·i, trong níc chç nµo còng chïa chiÒn, nguån gèc h¸ ch¼ng ph¶i tõ ®Êy" (§¹i ViÖt sö ký toµn th). N¨m 1086 nhµ Lý ph©n biÖt chïa lµm ba lo¹i lµ: ®¹i danh lam, trung danh lam vµ tiÓu danh lam. C¸ch ph©n biÖt trªn còng ph¶n ¸nh sù kh¸c nhau vÒ kinh tÕ cña chïa chiÒn thêi Êy. - Ruéng ®Êt thuéc së h÷u t nh©n. Vµo thêi Lý chÕ ®é së h÷u ruéng ®Êt t nh©n ®· phæ biÕn, vµ ph¸t triÓn. HiÖn tîng mua b¸n, kiÖn tông vµ cóng tÆng ruéng ®Êt ®· xuÊt hiÖn ë nhiÒu n¬i vµ nhµ níc ®· ban hµnh nhiÒu ®iÒu luËt c«ng nhËn quyÒn t h÷u nµy. Kinh tÕ n«ng nghiÖp Ngay trong c¸c triÒu vua ®Çu cña nhµ Lý, sö ®· chÐp c¸c thiªn tai: 1027, h¹n: 1037, lôt to; 1043, ®ãi lín: 1050, th¸ng s¸u lôt lín; 1053, tõ th¸ng 7 ®Õn th¸ng 8, lôt lín; 1070, h¹n; 1071, tõ mïa xu©n ®Õn mïa h¹ kh«ng ma; 1079, ma ®¸; 1095, ®¹i h¹n; 1108, mïa h¹ kh«ng ma; 1117, kh«ng ma; 1120, lôt ®Õn tËn cöa §¹i Hng; 1121, hoµng trïng; 1124, h¹n, cÇu ma; 1126, h¹n tõ th¸ng 6, sang th¸ng 7 cµng h¹n nÆng, sau l¹i ma dÇm ph¶i cÇu t¹nh... (ë ®©y chØ ghi c¸c thiªn tai trong c¸c triÒu Th¸i Tæ, Th¸i T«ng, Th¸nh T«ng, Nh©n T«ng). Tríc nh÷ng thiªn tai ®ã, nhµ vua thêng hay tù th©n cÇu ®¶o. Tuy nhiªn, bªn c¹nh ®ã vÉn cã nh÷ng biÖn ph¸p tÝch cùc h¬n. Nhµ níc ®· chó träng ®Õn viÖc b¶o vÖ søc s¶n xuÊt. Khi Lý C«ng UÈn míi lªn ng«i n¨m 1010, ®· xuèng chiÕu b¾t tÊt c¶ nh÷ng ngêi ®µo vong ph¶i trë vÒ b¶n qu¸n, nh vËy cèt lµ ®Ó sè lîng lao ®éng n«ng nghiÖp ®îc b¶o ®¶m. ChÝnh s¸ch "ngô binh n«ng" còng cã t¸c dông ph¸t triÓn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, søc lao ®éng kh«ng bÞ thiÕu. Nhµ Lý ®· cã luËt lÖnh ®Ó b¶o vÖ tr©u bß. Trém tr©u hay giÕt tr©u bÞ téi nÆng. Nhµ níc còng chó träng ®Õn ®ª ®iÒu trÞ thñy, ®Æc biÖt ë vïng ch©u thæ s«ng Hång. Mïa thu n¨m 1077, triÒu ®×nh ra lÖnh ®¾p ®ª ë s«ng Nh NguyÖt. N¨m 1103 "Vua xuèng chiÕu cho trong ngoµi kinh thµnh ®Òu ®¾p ®ª" (§¹i ViÖt sö ký toµn th). Tuy nhiªn, c«ng t¸c ®¾p ®ª phßng lôt vµ ng¨n mÆn cßn mang tÝnh "vïng" - ®Þa ph¬ng. T¸c dông cña c¸c con ®ª cßn h¹n chÕ. Ph¶i ®Õn thêi TrÇn, c«ng viÖc ®¾p ®ª trÞ thñy míi cã tæ chøc trªn ph¹m vi toµn quèc. Nh÷ng thµnh tùu trong c¸c chÝnh s¸ch n«ng nghiÖp nhµ Lý vÒ trÞ thñy vµ thñy lîi, vÒ b¶o vÖ con ngêi - søc lao ®éng, vµ b¶o vÖ sè lîng tr©u bß - søc kÐo n«ng nghiÖp ®Ó thÓ hiÖn tÝnh tÝch cùc cña Nhµ níc thêi Lý trong thÕ kû 11 - 12. Nhê ®ã mµ trong hai thÕ kû nµy x· héi §¹i ViÖt cã thÓ ®øng kh¸ v÷ng ch¾c, ®êi sèng cña c d©n t¬ng ®èi æn ®Þnh, lµ c¬ së vËt chÊt cho nh÷ng th¾ng lîi cña cuéc kh¸ng chiÕn chèng Tèng, b¶o vÖ Tæ quèc. Theo Sö biªn niªn cña ta cßn ghi l¹i th× nhiÒu n¨m mïa mµng béi thu nh n¨m 1016 triÒu Lý Th¸i Tæ; n¨m 1039, 1044 triÒu Lý Th¸i T«ng; c¸c n¨m 1079, 1092, 1111, 1120, 1123 triÒu Lý ThÇn T«ng; n¨m 1131 triÒu Lý Nh©n T«ng; n¨m 1139, 1140 triÒu Lý Anh T«ng... cã n¨m ®îc mïa lín, nhµ vua l¹i tiÕp xuèng chiÕu tha thuÕ cho thiªn h¹. Thñ c«ng nghiÖp Thñ c«ng nghiÖp thêi Lý cã hai bé phËn, cña t nh©n vµ cña nhµ níc. Lùc lîng lao ®éng trong thñ c«ng c«ng nghiÖp nhµ níc lµ thî b¸ch t¸c. S¶n phÈm lµm ra lµ cña nhµ vua vµ hoµng cung. Hä lµm c¸c viÖc nh ®óc tiÒn, chÕ t¹o binh khÝ, chiÕn thuyÒn vµ c¸c ®å dïng nh t¬ lôa vµ phÈm phôc cña triÒu ®×nh, v.v. Thî b¸ch t¸c cã nguån gèc tõ c¸c chiÕn tï, nhiÒu nhÊt lµ ngêi Chiªm thµnh, c¸c téi nh©n, nh÷ng thî thñ c«ng bÞ trng tËp lµm trong c¸c quan xëng. Nhµ níc cã kho riªng ch¼ng h¹n nh quyÕn khè ty lµ ty coi kho t¬ lôa cña triÒu ®×nh. S¶n phÈm cña hä kh¸ tinh x¶o ®îc thùc hiÖn víi kü thuËt cao, nhng chñ yÕu kh«ng ph¶i ®Ó trao ®æi trªn thÞ trêng. Cã thÓ cho r»ng nhiÒu c«ng tr×nh kiÕn tróc vµ ®iªu kh¾c thêi Lý do triÒu ®×nh tæ chøc x©y dùng cã kiÓu d¸ng gÇn gièng nhau vÒ quy m« vµ phong c¸ch lµ do c¸c nghÖ nh©n - thî b¸ch t¸c lµm ra. N¨m 1145, nhµ vua "cÊm c¸c thî b¸ch t¸c kh«ng ®îc lµm ®å dïng theo kiÓu cña nhµ níc tù tiÖn b¸n cho d©n gian". (§¹i ViÖt sö ký toµn th). Cßn thñ c«ng nghiÖp t nh©n th× rÊt phæ biÕn. S¶n phÈm cña hä lµm ra lµ ®Ó tù tóc hay trao ®æi trªn thÞ trêng. Thêi bÊy giê ®· xuÊt hiÖn hiÖn tîng thuª mín nh©n c«ng. Trong nh÷ng n¨m Nhµ níc thùc hiÖn nhiÒu c«ng tr×nh x©y dùng (nh 1010, 1031) ®Òu cã thuª thî lµm. Nhng nh×n chung, s¶n xuÊt thñ c«ng nghiÖp thêi Lý (còng nh c¸c thêi ®¹i sau) lµ bé phËn kÕt hîp víi n«ng nghiÖp, ®îc tiÕn hµnh trong hé gia ®×nh võa tù tóc tù cÊp hoÆc trao ®æi ®Ó ®¸p øng nhu cÇu cña s¶n xuÊt tiÓu n«ng. DÖt: N¨m 1013, võa lªn ng«i ®îc ba n¨m, Lý Th¸i Tæ ®Æt thuÕ khãa trong c¶ níc, trong ®ã cã thuÕ b·i d©u, mét nguån thu nhËp quan träng cña triÒu ®×nh. Nh vËy nghÒ dÖt t¬ lôa ®· phæ biÕn, trång d©u nu«i t»m ®· chiÕm mét diÖn tÝch ruéng ®Êt kh¸ lín. Nghi Tµm chÝnh lµ tªn cña lµng ®· mang nghÜa sù phån thÞnh cña nghÒ nu«i t»m dÖt lôa. Theo thÇn tÝch ®Þa ph¬ng th× c«ng chóa Tõ Hoa (cã tµi liÖu chÐp lµ Quúnh Hoa) lµ tæ s nghÒ dÖt. Tõ Hoa lµ con vua Lý Th¸i T«ng. Bµ ®· d¹y cho d©n lµng trång d©u dÖt lôa, v¶i. §Êt nung: G¹ch, ngãi lµm vËt liÖu x©y dùng cã sè lîng lín. Trong nh÷ng n¨m Th¨ng Long ®ang ®îc x©y dùng c¸c c«ng tr×nh chïa chiÒn, b¶o th¸p, cung ®iÖn ®ßi hái nguån vËt liÖu nµy kh¸ nhiÒu. §å §µn: Cã lo¹i ®å ®ùng nh th¹p, thè, chËu, b¸t, ®Üa... §Æc biÖt gèm ®µn cã x¬ng gèm r¾n ch¾c, nÆng, d¸ng kháe, cßn líp men dµy mÇu xanh m¸t trong bãng nh thñy tinh gäi lµ gèm men ngäc. Lo¹i nµy cã ®êng nÐt hoa v¨n ®Ñp, tØ mØ, næi hoÆc ch×m pháng theo hoa v¨n trªn c¸c ®å ®¸, gç. Gèm ®µn hoa n©u (hoa v¨n mÇu n©u, hoÆc nÒn n©u hoa tr¾ng). Cã níc men trong suèt hoÆc ng¶ sang ngµ. TÊt c¶ lo¹i gèm nµy cã h×nh d¸ng mËp. §å gèm ®îc sö dông phæ biÕn trong x©y dùng tiªu biÓu lµ hai c«ng tr×nh chïa th¸p Diªn Hùu vµ th¸p Sïng ThiÖn Diªn Linh. Thêi Lý còng ®· cã mét sè trung t©m s¶n xuÊt tiªu biÓu nh B¸t Trµng (Gia L©m, Hµ Néi) næi tiÕng xuÊt hiÖn vµo thêi nµy. NghÒ gèm B¸t Trµng lµ do d©n lµng Bå B¸t (Yªn M«, Ninh B×nh) di c ra lËp nghiÖp. Khai th¸c vµng: Qua c¸c ghi chÐp cña sö cò chøng tá lóc bÊy giê viÖc khai má vµng kh«ng Ýt. Ph¬ng thøc khai th¸c chñ yÕu lµ ®·i vµng lé thiªn. NghÒ ®óc ®ång còng cã nh÷ng thµnh tùu. N¨m 1198, nhµ níc tæ chøc khai th¸c má ®ång ë L¹ng Ch©u (ViÖt sö lîc). §ång ®îc sö dông kh¸ réng r·i: §óc tîng, chu«ng, tiÒn, vò khÝ vµ c¸c ®å dïng sinh ho¹t. Sè ®ång chi phÝ vµo c«ng viÖc nµy kh¸ lín. Th¬ng nghiÖp §ång tiÒn ®· ®îc th«ng dông trong néi th¬ng vµ ngo¹i th¬ng. Kinh tÕ tiÒn tÖ ®· cã vai trß quan träng. Thêi Lý ®· thu thuÕ cÊp bæng léc b»ng tiÒn. N¨m 1013, nhµ níc thu thuÕ b·i d©u b»ng tiÒn vµ thãc. Cuèi n¨m 1040, nh©n lµm xong nhiÒu c«ng tr×nh PhËt gi¸o, nhµ Lý "x¸ nöa tiÒn thuÕ cho c¶ níc" (C¬ng môc). Sau ®ã vµo cuèi n¨m 1044, sau cuéc chiÕn tranh víi Chiªm Thµnh nhµ Lý l¹i tiÕp tôc "x¸ nöa tiÒn thuÕ cho d©n" (C¬ng môc). N¨m 1067, nhµ níc cÊp bæng léc cho c¸c quan ®« hé phñ mçi ngêi, mçi n¨m 50 quan tiÒn, 100 bã lóa vµ c¸ muèi mäi thøc; cho ngôc l¹i mçi n¨m 20 quan tiÒn, 100 bã lóa ®Ó nu«i ®øc liªm). (C¬ng môc) Tuy nhiªn, thêi nµy sè tiÒn do c¸c ®êi vua nhµ Lý ®óc kh«ng ®¸p øng ®ñ nhu cÇu giao lu hµng hãa. TiÒn ®ång §êng Tèng cña Trung Quèc vµo §¹i ViÖt chiÕm mét tû lÖ lín. §iÒu nµy thÓ hiÖn quan hÖ bu«n b¸n §¹i ViÖt - Trung Hoa kh¸ ph¸t triÓn vµ cßn mét phÇn Ýt lµ do sè tiÒn cò thêi B¾c thuéc tríc kia cßn l¹i vÉn tiÕp tôc lu hµnh trªn thÞ trêng. Mét ®Þa ®iÓm ngo¹i th¬ng quan träng thêi Lý n÷a lµ c¶ng biÓn V©n §ån. S¸ch §¹i ViÖt sö ký toµn th ghi "Kû Tþ (§¹i §Þnh n¨m thø 10-1149), mïa xu©n th¸ng hai thuyÒn bu«n níc Tr¶o Oa, Lé L¹c, Xiªm La vµo H¶i §«ng xin c tró bu«n b¸n, bÌn cho tËp trung ë n¬i h¶i ®¶o, gäi lµ V©n §ån ®Ó mua b¸n hµng hãa quý, d©ng tiÒn, s¶n vËt ®Þa ph¬ng". "Gi¸p Th×n (Trinh Phï) n¨m 1184, ngêi bu«n c¸c níc Xiªm La vµ Tam PhËt TÒ vµo trÊn V©n §ån d©ng vËt b¸u ®Ó xin bu«n b¸n". - Tr¶o Oa tøc lµ §¶o Java (Indonesia). - Lé L¹c cã lÏ lµ mét V¬ng quèc Lav« (ë L«pburi, Thailand). - Xiªm La, quèc gia ë lu vùc s«ng Mª Nam (Thailand). - Tam PhËt TÒ lµ v¬ng quèc Srivijaya ë ®¶o Sumatra. V©n §ån lµ vïng quÇn ®¶o ë phÝa ®«ng b¾c ®Êt níc cã vÞ trÝ tù nhiªn rÊt thuËn lîi cho thuyÒn bÌ qua l¹i vµ tró ®ç, l¹i n»m trªn trôc hµng h¶i Trung Quèc xuèng c¸c níc vïng §«ng-Nam ¸. ë ®©y cã ®¶o V©n H¶i lµ lín nhÊt. Trªn ®¶o V©n H¶i cã nói V©n cao, cã lµng V©n réng vµ ®«ng ngêi, trung t©m cña V©n §ån xa. Vïng biÓn DiÔn Ch©u còng lµ n¬i ngo¹i th¬ng ph¸t triÓn. Hµng xuÊt cña ta thêng lµ l©m thæ s¶n vµ hµng nhËp lµ c¸c s¶n phÈm nh giÊy bót, t¬, v¶i, gÊm vãc (c¶ gÊm Thôc). Theo Linh ngo¹i ®¹i ®¸p th× trÇm h¬ng ë níc ta b¸n sang Trung Quèc ®Òu lµ trÇm h¬ng cña Chiªm Thµnh. Cã thÓ lµ th¬ng nh©n níc ta ®· bu«n trÇm h¬ng cña Chiªm Thµnh råi ®em b¸n sang Trung Quèc. §iÒu ®ã chøng tá ViÖt Nam bÊy giê cã bu«n b¸n víi Chiªm Thµnh.
|
Thêi sù
§êi sèng chÝnh trÞ
Kinh tÕ - X· héi
V¨n hãa - Khoa häc - Gi¸o dôc
§Çu trang