T liÖu tham kh¶o Cuéc khëi nghÜa Bµ TriÖu (248) N¨m 248, c¶ Cöu Ch©n lÉn Giao ChØ l¹i næi dËy khëi nghÜa chèng Ng«, ®¸nh chiÕm c¸c thµnh Êp. Toµn thÓ ch©u Giao chÊn ®éng (1). Trong phong trµo chèng Ng« nµy, cuéc khëi nghÜa Bµ TriÖu cã thanh thÕ vang déi h¬n c¶. Bµ TriÖu, hay nµng Trinh (TriÖu Trinh n¬ng, TriÖu ThÞ Trinh) cña truyÒn thuyÕt d©n gian, ngêi miÒn nói Qu©n Yªn, quËn Cöu Ch©n (2). Qu©n Yªn, tr¸i nói ®ã vÉn gi÷ tªn gäi Êy cho ®Õn tËn ngµy nay, ®øng sõng s÷ng bªn bê s«ng M· gÇn ng· ba B«ng cña tØnh Thanh Hãa. Díi ch©n nói ®ã, kh¶o cæ häc ®· t×m thÊy - trªn c¸nh ®ång NÕp B¾t - mét lµng cæ thêi §«ng S¬n muén, mét khu mé t¸ng cæ §«ng H¸n - Lôc triÒu ë Cån B¹ng, cån Chïa, víi rÊt nhiÒu trèng ®ång cæ lo¹i I muén. Khu lµng, khu mé Êy chÝnh lµ ®Êt quª h¬ng Bµ TriÖu, còng lµ quª h¬ng tiÕn sÜ Kh¬ng C«ng Phô thÕ kû 8 ngµy nay (3). Th«n CÈm Tríng thuéc x· §Þnh C«ng cã truyÒn thuyÕt "§¸ biÕt nãi" nh sau: Vïng nói nµy cã con voi tr¾ng mét ngµ rÊt d÷ tîn hay vÒ ph¸ ho¹i mïa mµng, mäi ngêi ®Òu sî. §Ó trõ h¹i cho d©n, Bµ TriÖu cïng chóng b¹n ®i v©y b¾t voi, lïa voi xuèng ®Çm lÇy (vïng s«ng CÇu Chµy ngµy xa cßn lÇy léi) råi dòng c¶m nh¶y lªn cìi ®Çu voi vµ cuèi cïng ®· khuÊt phôc ®îc con voi hung d÷. Chó voi tr¾ng nµy sau trë thµnh ngêi b¹n chiÕn ®Êu trung thµnh cña Bµ TriÖu. NghÜa qu©n Bµ TriÖu, nh÷ng ngµy ®Çu tô nghÜa, ®· ®ôc nói Qu©n Yªn, bÝ mËt cho ngêi ngåi trong hèc ®¸, ®äc bµi ®ång dao:
Nhê ®ã c¶ vïng ®· ®ån lªn r»ng nói Qu©n Yªn biÕt nãi, b¸o hiÖu cho d©n chóng biÕt Bµ TriÖu lµ "thiªn tíng gi¸ng trÇn" gióp d©n, cøu níc. V× vËy hµng ngò nghÜa qu©n thªm lín, thanh thÕ thªm to. Hä kÐo nhau xuèng Phó §iÒn dùng c¨n cø. Theo Giao ChØ chÝ, Bµ lµ em g¸i hä TriÖu, mét thñ lÜnh lín trong vïng (4). H×nh ¶nh Bµ TriÖu trong sö s¸ch vµ t©m trÝ d©n gian ®· ®îc huyÒn tho¹i hãa (5) nhng Nam ViÖt chÝ cßn ph¸c häa cho ta mét h×nh ¶nh cæ kÝnh kh¸ ch©n thùc vÒ Bµ TriÖu "MÆc ¸o gi¸p vµng, ®i guèc ngµ, cµi tr©m vµng, cìi voi trËn". Trung t©m tô nghÜa lµ vïng nói Tïng S¬n (Phó §iÒn). §©y lµ mét thung lòng nhá n»m gi÷a hai d·y nói ®· v«i thÊp, d·y phÝa b¾c (Ch©u Léc) lµ ®o¹n nói chãt ng¨n c¸ch hai tØnh Thanh Hãa vµ Ninh B×nh, d·y nói phÝa nam (Tam §a) lµ ®o¹n chãt cña d¶i nói ch¹y däc s«ng M·. Ch©n phÝa b¾c nói Ch©u Léc lµ s«ng LÌn, ch©n phÝa nam nói Tam §a lµ s«ng ¢u, xa lµ mét dßng s«ng lín. Thung lòng më réng cöa vÒ phÝa ®ång b»ng ven biÓn vµ bÞ chÆn ngang vÒ phÝa t©y bëi dßng s«ng LÌn. ë c¨n cø nµy, ngîc s«ng LÌn cã thÓ liªn l¹c víi miÒn quª Bµ TriÖu. Lµ ®Þa ®iÓm gÇn biÓn, l¹i lµ cöa ngâ tõ ®ång b»ng miÒn b¾c vµo Thanh, ®ã lµ mét vÞ trÝ qu©n sù hiÓm yÕu, thuËn lîi c¶ c«ng lÉn thñ. ë ®©y cßn nói Chung Chinh víi 7 ®ån lòy t¬ng truyÒn lµ qu©n doanh cña Bµ TriÖu, n¬i ®· tõng diÔn ra trªn ba m¬i trËn ®¸nh víi qu©n Ng«. Díi ch©n nói Tïng, cßn cã c¸nh ®ång L¨ng Chóa (L¨ng Bµ TriÖu), ®ång Vên Hoa, ®ång Xo¾n èc... t¬ng truyÒn lµ tªn cò cßn l¹i khi Bµ TriÖu ®¾p lòy x©y thµnh. ë ®©y cßn lu hµnh réng r·i truyÒn thuyÕt vÒ ba anh em nhµ hä Lý ®i t×m Bµ TriÖu, ríc Bµ tõ quª ra ®©y dùng doanh tr¹i, söa so¹n khëi nghÜa vµ t«n Bµ lµm chñ tíng. C¶m phôc chÝ khÝ hiªn ngang cøu níc cña ngêi con g¸i hai chôc tuæi ®êi, d©n chóng Cöu Ch©n theo phôc Bµ rÊt ®«ng. C¸c thµnh Êp cña giÆc Ng« ®Òu bÞ triÖt h¹, quan l¹i giÆc tõ th¸i thó ®Õn huyÖn lÖnh, huyÖn trëng, kÎ bÞ giÕt, kÎ ch¹y trèn hÕt. Tõ Cöu Ch©n, cuéc khëi nghÜa lan ra Giao ChØ ë ngoµi b¾c. Thø sö Giao Ch©u mÊt tÝch! Mét c©u nãi, t¬ng truyÒn lµ lêi Bµ TriÖu ph¸t lªn trªn nói nghÜa, ngh×n thu cßn vang väng m·i: "T«i chØ muèn cìi c¬n giã m¹nh, ®¹p b»ng sãng d÷, chÐm c¸ k×nh ë biÓn §«ng, ®¸nh ®uæi qu©n Ng«, giµnh l¹i giang san, cëi ¸ch n« lÖ chø t«i kh«ng chÞu khom lng lµm t× thiÕp ngêi ta!" Tõ bao ®êi nay nh©n d©n Thanh Hãa cßn truyÒn tông bµi ca dao nãi lªn lßng d©n n« nøc theo Bµ TriÖu næi dËy cøu níc:
RÊt nhiÒu c©u chuyÖn vÒ t×nh d©n víi khëi nghÜa Bµ TriÖu. §©y lµ mét «ng giµ mï miÒn nói ®· ®i kh¾p n¬i, dïng tiÕng ®µn, giäng h¸t cña m×nh ®Ó ng©m ngîi cæ vò d©n chóng ®øng lªn cøu níc; kia mét bµ cô hµng níc cè xin cho con g¸i ®îc theo nghÜa qu©n giÕt giÆc, cßn m×nh th× gióp c¶ châng chuèi víi Chum níc chÌ xanh cho nghÜa binh ®ang trÈy qu©n qua gi¶i kh¸t. Däc s«ng M·, vïng CÈm Th¹ch cã truyÒn thuyÕt vµ di tÝch vÒ mét bµ n÷ tíng cìi voi ®¸nh giÆc Ng«. Vïng Khang NghÖ cã truyÒn thuyÕt nãi r»ng: Thêi xa s«ng M· cã mét nh¸nh ch¶y tõ ®Çm Hµn vÒ cöa L¹ch Trêng. §ã lµ n¬i qu©n Ng« chiÕm gi÷, chiÕn thuyÒn san s¸t nh l¸ tre. Mét chµng trai ®· ¨n trém ngùa chiÕn cña qu©n giÆc trèn vÒ víi Bµ TriÖu vµ trë thµnh dòng tíng cña nghÜa qu©n. Trong mét trËn giao tranh trªn s«ng níc, v× anh ®i ch©n vßng kiÒng nªn ®· vÊp ph¶i d©y ch»ng mµ tö trËn. GiÆc Ng« ®ang ¨n mõng th¾ng lîi th× hai bê s«ng chuyÓn ®éng. §Êt trêi næi c¬n giËn d÷, h¾t c¹n rõng c©y nói ®¸ xuèng lÊp c¹n dßng s«ng, ch«n vïi c¶ mÊy v¹n x¸c thï... TruyÒn thuyÕt kh«ng ph¶i lµ lÞch sö. Nã kh«ng cho ta biÕt sù thùc lÞch sö nhng l¹i cho ta biÕt thùc sù t©m lý: T©m lý sïng kÝnh Bµ TriÖu cña ngêi d©n ViÖt! §øng tríc nguy c¬ tan r· cña chÝnh quyÒn ®« hé ë Ch©u Giao, triÒu Ng« ph¶i cö viªn danh tíng Lôc D©n lµm thø sö Giao Ch©u, An Nam hiÖu óy (6), ®em kho¶ng 8.000 qu©n sang Giao Ch©u ®µn ¸p nh©n d©n khëi nghÜa. TruyÒn thuyÕt d©n gian kÓ r»ng: Bµ TriÖu ®· chiÕn ®Êu chèng giÆc Ng«, trªn ba m¬i trËn th¾ng lîi. GiÆc gäi tªn bµ lµ Ngôy KiÒu tíng qu©n (VÞ tíng n÷ yªu kiÒu), lµ LÖ H¶i bµ v¬ng (Vua bµ vïng biÓn mü lÖ). Qu©n Ng« sî bµ, thêng cã c©u:
(HoÆc: "§¬ng hæ dÞ, ®èi thÞ nan"). Còng theo truyÒn thuyÕt d©n gian, vÒ sau cã kÎ ph¶n béi, m¸ch víi Lôc DËn r»ng Bµ lµ n÷ tíng "¸i khiÕt óy «" (yªu c¸i trong s¹ch, ghÐt c¸i nh¬ bÈn). Qu©n Ng« liÒn trÇn truång tiÕn ®¸nh Bµ. Bµ hæ thÑn, giao binh cho 3 tíng hä Lý, lªn nói Tïng tù vÉn. Trªn nói Tïng hiÖn cã mé Bµ TriÖu vµ díi ch©n nói Tïng lµ ®Òn thê chÝnh cña bµ TriÖu. Héi ®Òn h»ng n¨m ngµy tríc vµo ngµy 21 th¸ng Hai ©m lÞch. Khëi nghÜa Bµ TriÖu thÊt b¹i, nhng h×nh ¶nh ngêi con g¸i kiªn trinh bÊt khuÊt, ngêi n÷ anh hïng d©n téc siªu viÖt quyÕt nèi chÝ Bµ Trng "giµnh l¹i giang san, cëi ¸ch n« lÖ" mu«n thuë kh«ng mê trong t©m d©n téc ViÖt Nam. Tïng S¬n n¾ng quyÖn m©y trêi,
Phong trµo chèng Ng« cña nh©n d©n ta vÉn tiÕp tôc díi nhiÒu h×nh thøc. N¨m 280 Ng« bÞ TÊn diÖt. §µo Hoµng hµng TÊn. T©y TÊn chñ tr¬ng gi¶m binh trong toµn quèc. §µo Hoµng véi d©ng sí lªn TÊn Vò §Õ xin ®õng gi¶m binh ë Giao Ch©u. §äc tê sí cña §µo Hoµng, cã thÓ h×nh dung ®îc: a) T×nh tr¹ng mÊt an ninh thêng xuyªn cña ph¬ng Nam "gÇn nh kh«ng khi nµo ®îc yªn lu«n trong 3 ngµy" (Ng« Th× SÜ); b) TÝnh h¹n chÕ cña quyÒn lùc ®« hé cña phong kiÕn Ng« - TÊn, gÇn nh ®¬n thuÇn dùa vµo binh lùc vµ nh÷ng cuéc hµnh qu©n ®µn ¸p mµ vÉn ph¶i chÞu ¸p lùc thêng xuyªn cña phong trµo bÊt phôc tïng vµ ph¶n kh¸ng cña d©n chóng Giao Ch©u; c) Nh÷ng ngêi ViÖt tuyÖt vêi quËt cêng bÊt khuÊt, v×, trong con m¾t kÎ ®Þch, hä lµ nh÷ng kÎ "ch¸n yªn vui, thÝch lµm lo¹n"!(7) Ghi chó (1) Ng« ChÝ. q. 16 (Ch©u Quan lµ Hîp Phè). (2) Ng« ChÝ kh«ng chÐp truyÖn Bµ TriÖu. S¸ch ®Çu tiªn chÐp truyÖn Bµ TriÖu lµ Nam ViÖt chÝ vµ Giao Ch©u ký (thÕ kû IV, V) råi ®Õn Th¸i B×nh hoµn vò ký (thÕ kû X) chua díi môc huyÖn Qu©n Ninh (Qu©n Yªn cò). (3) Mäi sö s¸ch tõ ®Çu thÕ kû XX ®Òu theo cuèn Thanh Hãa kû th¾ng cña V¬ng Duy Trinh, chÐp quª h¬ng Bµ TriÖu ë S¬n Trung (nay lµ x· Hîp Thµnh vµ x· Xu©n Du, huyÖn TriÖu S¬n, Thanh Hãa) ë ch©n nói Na. §o¸n ®Þnh ®ã kh«ng cã chøng cø x¸c ®¸ng. Xin tham kh¶o: Cuéc khëi nghÜa cña Bµ TriÖu (Kû yÕu héi nghÞ nghiªn cøu lÇn thø nhÊt tõ 17 ®Õn 19-11-1971). Ty v¨n hãa Thanh Hãa xuÊt b¶n, 1972. (4) TruyÒn thuyÕt vµ thÇn tÝch thêng gäi anh Bµ lµ TriÖu Quèc §¹t, lµm huyÖn lÖnh. Cha mÑ ®Òu mÊt. Bµ ë víi anh vµ chÞ d©u. GÆp chÞ d©u l¨ng loµn, Bµ tøc giËn, giÕt ®i råi dêi ra ë miÒn nói rõng Bé §iÒn (Phu §iÒn - HËu Léc) sinh sèng. Hai m¬i tuæi cha lÊy chång, chiªu n¹p trai tr¸ng, "luyÖn tËp vâ nghÖ, ®Õn mÊy ngh×n ngêi". Sau hîp binh víi anh næi dËy khëi nghÜa. Anh mÊt, Bµ ®îc t«n lµm chñ so¸i. (5) HuyÒn tho¹i vÒ mét ngêi phô n÷ khæng lå "vó
dµi ba thíc" (n¨m thíc) vèn rÊt phæ biÕn ë ph¬ng Nam, tõ Hîp Phè
®Õn Cöu Ch©n. Theo Tõ Tung Th¹ch. ViÖt giang lu vùc nh©n d©n sö (tr.
174-175) ë Cao L¬ng (Hîp Phè) cã 2 truyÖn "TÈy thÞ phu nh©n" (Bµ hä
TÈy), phô n÷ "khæng lå". (6) C¸i tªn "An Nam" ®¸ng ghÐt xuÊt hiÖn trong sö s¸ch lµ tõ lóc nµy ®©y, n¨m 248. Nhng däc dµi lÞch sö ngµn n¨m, cã bao giê phong kiÕn ph¬ng B¾c trÊn an næi ph¬ng Nam, lóc nµo còng sôc s«i quËt khëi giµnh quyÒn sèng riªng trong mét quèc gia ®éc lËp. (7) TÊn th, q. 57. truyÖn
§µo Hoµng cã chÐp nguyªn v¨n tê sí cña §µo Hoµng. Díi ®©y,
trÝch dÞch mét ®o¹n: "§Êt Giao Ch©u ë n¬i xa, tr¬ träi mét ph¬ng,
tr¶i qua nhiÒu lÇn dÞch míi hiÓu tiÕng nãi, kÒ s¸t nói biÓn. Tõ Nam quËn
®Õn ch©u, ®i ®êng biÓn mÊt h¬n 1.000 dÆm. PhÝa ngoµi, c¸ch L©m Êp (Cham Pa) chØ" 700 dÆm. Di sóy lµ
Ph¹m Hïng, ®êi ®êi lµm giÆc Èn lót, tù xng v¬ng, thêng ®¸nh ph¸
b¸ch tÝnh; l¹i liªn tiÕp víi Phu Nam, chñng lo¹i rÊt nhiÒu, bÌ ®¶ng dùa
nhau, cËy ë n¬i hiÓm trë, kh«ng chÞu thÇn phôc. |
Thêi sù §êi sèng chÝnh trÞ Kinh tÕ - X· héi V¨n hãa - Khoa häc -
Gi¸o dôc
§Çu trang