LÞch sö ViÖt Nam X· héi ViÖt Nam díi thêi NguyÔn §å gç tr¹m kh¶m trai thêi NguyÔn. T×nh h×nh chÝnh trÞ - x· héi Nhµ NguyÔn thµnh lËp vµ cñng cè quyÒn thèng trÞ Lîi dông m©u thuÉn gi÷a hai anh em NguyÔn Nh¹c vµ NguyÔn HuÖ, n¨m 1787, NguyÔn ¸nh ®em qu©n tõ Xiªm vÒ chiÕm l¹i ®Êt Gia §Þnh vµ ra søc x©y dùng lùc lîng qu©n sù, më réng vïng chiÕm ®ãng, cÇu cøu t b¶n Ph¸p, chê thêi c¬ kh«i phôc quyÒn thèng trÞ cña dßng hä m×nh. N¨m 1792, Quang Trung mÊt. TriÒu ®¹i T©y S¬n mÊt ®i cét trô v÷ng ch¾c nhÊt. M©u thuÉn trong triÒu n¶y sinh. Lùc lîng T©y S¬n suy yÕu. N¾m ®îc t×nh h×nh ®ã, h»ng n¨m cø ®Õn mïa giã ®«ng nam, NguyÔn ¸nh sai qu©n dong thuyÒn ®¸nh ra. Cuéc chiÕn ngµy cµng quyÕt liÖt. N¨m 1802, ®îc sù ñng hé cña bän ®Þa chñ §µng Ngoµi cò, NguyÔn ¸nh ®¸nh b¹i triÒu T©y S¬n, lªn ng«i hoµng ®Õ, thµnh lËp Nhµ NguyÔn. Vµo thÕ kû 19, chñ nghÜa t b¶n ph¸t triÓn m¹nh mÏ ë c¸c níc T©y ¢u. Thùc d©n ph¬ng T©y t¨ng cêng x©m chiÕm c¸c níc chËm tiÕn ë ch©u ¸, ch©u Phi, lËp thµnh thuéc ®Þa. Ra ®êi trong hoµn c¶nh ®ã, viÖc lµm ®Çu tiªn cña nhµ NguyÔn lµ cñng cè h¬n n÷a nhµ níc qu©n chñ chuyªn chÕ, chän Phó Xu©n lµm kinh ®«. Vua NguyÔn trùc tiÕp n¾m lÊy mäi c«ng viÖc hÖ träng trong níc, tõ trung ¬ng ®Õn ®Þa ph¬ng. Díi vua, s¸u bé chÞu tr¸ch nhiÖm gi¶i quyÕt mäi c«ng viÖc cô thÓ. Vµo c¸c n¨m 1830-1831, nhµ NguyÔn bá trÊn vµ tæng trÊn, chia níc lµm 30 tØnh vµ mét phñ trùc thuéc (Thõa Thiªn). §øng ®Çu tØnh cã c¸c chøc Tæng ®èc, TuÇn phñ, trùc tiÕp chÞu tr¸ch nhiÖm tríc vua. Bé m¸y qu¶n lý tæng, x· ®îc ®Æc biÖt chó ý. §èi víi miÒn nói, nhµ NguyÔn chia thµnh ch©u, mét tï trëng ®Þa ph¬ng lµm tri ch©u. Nh»m h¹n chÕ quyÒn h¹n cña tri ch©u, nhµ NguyÔn ®Æt thªm mét chøc lu quan ngêi Kinh. §Ó t¨ng cêng quyÒn lùc, nhµ NguyÔn ban hµnh luËt Gia Long (niªn hiÖu cña NguyÔn ¸nh), sao chÐp gÇn nh nguyªn vÑn bé luËt cña nhµ Thanh (Trung Quèc), kh«ng nh÷ng thÕ, nhµ NguyÔn cßn cho x©y dùng thµnh tr× v÷ng ch¾c ë kinh ®« vµ c¸c lþ së trÊn, tØnh, phñ, huyÖn. Däc con ®êng chÝnh tõ Nam Quan ®Õn Cµ Mau, mét hÖ thèng tr¹m ngùa ®îc dùng lªn, nh»m kÞp thêi chuyÓn tin tõ ®Þa ph¬ng vÒ triÒu ®×nh. Mäi c¶i c¸ch tiÕn bé thêi T©y S¬n ®Òu bÞ xãa bá. Nhµ NguyÔn tr¶ thï mét c¸ch hÌn h¹, man rî con ch¸u cña c¸c l·nh tô T©y S¬n. C¸c cuéc khëi nghÜa cña nh©n d©n ®Òu bÞ d×m trong bÓ m¸u. VÒ mÆt ®èi ngo¹i, nhµ NguyÔn thÇn phôc nhµ Thanh mét c¸ch mï qu¸ng, nhng l¹i ®ãng cöa, kh«ng quan hÖ víi c¸c níc ph¬ng T©y. ThËm chÝ ®èi víi Ph¸p, nhµ NguyÔn còng t×m c¸ch khíc tõ dÇn mäi sù tiÕp xóc. ChÝnh th¸i ®é ®ã cµng thóc ®Èy c¸c níc ph¬ng T©y gÊp rót chuÈn bÞ x©m chiÕm níc ta. T×nh h×nh kinh tÕ níc ta nöa ®Çu thÕ kû 19 Sau nhiÒu n¨m chiÕn tranh, lo¹n l¹c, nÒn kinh tÕ níc ta, nhÊt lµ §µng Ngoµi sa sót nghiªm träng. ë n«ng th«n, nhiÒu n¬i ruéng ®ång bá hoang. NhiÒu lµng kh«ng cßn ruéng ®Êt c«ng n÷a. Ruéng ®Êt t ®· chiÕm ®Õn 4/5 diÖn tÝch ruéng ®Êt c¶ níc. Nhµ NguyÔn chñ tr¬ng duy tr× vµ cñng cè ruéng ®Êt c«ng nhng kh«ng ®éng ch¹m g× ®Õn ruéng t cña ®Þa chñ. ë c¸c tØnh phÝa b¾c, n«ng nghiÖp kh«ng ®îc quan t©m, Nhµ níc kh«ng chó ý söa, ®¾p ®ª. Lôt léi, h¹n h¸n x¶y ra lu«n. Ruéng ®Êt khai hoang ®îc Ýt nhiÒu, kh«ng bï ®¾p næi c¸c thiÖt h¹i do thiªn tai g©y ra vµ sè ruéng ®ång bÞ bá hãa. Theo ®µ ph¸t triÓn cña c¸c thÕ kû tríc, c«ng th¬ng nghiÖp cã nhiÒu ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó ph¸t triÓn thªm. Ngµnh khai má ®îc më réng, kü thuËt vµ vèn kinh doanh thñ c«ng t¨ng tiÕn. L·nh thæ më réng ra c¶ níc, thuËn tiÖn cho viÖc bu«n b¸n. Nhu cÇu bu«n b¸n cña t b¶n níc ngoµi còng ngµy cµng t¨ng. Nhng ngêi thî thñ c«ng võa ph¶i ®ãng thuÕ ®inh võa nép thuÕ s¶n phÈm. C¸c lµng thñ c«ng chuyªn nghiÖp ph¶i nép s¶n phÈm rÊt nÆng. Lµng La Khª (Hµ T©y) ban ®Çu ph¶i nép h»ng n¨m 600 tÊm sa c¸c mÇu, sau bÞ biÕn thµnh lµng thñ c«ng cña nhµ níc. NhiÒu hÇm má bÞ cÊm khai th¸c. Thî thñ c«ng giái bÞ b¾t vµo lµm ë c¸c quan xëng, mai mét dÇn tµi n¨ng. Héi An, phè HiÕn tµn t¹. Hµ Néi (Th¨ng Long cò) tiÕp tôc cuéc sèng c«ng th¬ng nhng kh«ng ph¸t triÓn m¹nh lªn ®îc. Nhµ níc n¾m ®éc quyÒn ngo¹i th¬ng, t×m c¸ch tho¸i th¸c viÖc trao ®æi, bu«n b¸n víi th¬ng nh©n níc ngoµi. Trong lóc c¸c níc ph¬ng T©y tiÕn m¹nh vÒ phÝa tríc th× nhµ NguyÔn víi chÕ ®é chÝnh trÞ ph¶n ®éng cña nã ®· kÐo lïi níc ta l¹i. Nh©n d©n ®Êu tranh quyÕt liÖt §êi sèng cña nh©n d©n díi thêi NguyÔn Nh÷ng khã kh¨n vÒ kinh tÕ vµ chÝnh s¸ch bãc lét cña nhµ NguyÔn lµm cho cuéc sèng cña nh©n d©n lao ®éng, nhÊt lµ n«ng d©n ngµy cµng xÊu ®i. ThuÕ m¸ nÆng nÒ vµ phiÒn phøc. H»ng n¨m, mçi d©n ®inh l¹i ph¶i ®i lao dÞch, x©y dùng ®Òn ®µi, dinh thù, thµnh lòy 50-60 ngµy. §ª ®iÒu, kªnh m¸ng kh«ng ®îc ch¨m sãc ®óng møc. Thiªn tai, lôt léi thêng xuyªn x¶y ra. Thªm vµo ®ã n¹n dÞch bÖnh, n¹n ®ãi hoµnh hµnh. N¨m 1842, b·o to ë NghÖ An, Hµ TÜnh. Níc biÓn d©ng cao lµm ®æ trªn 4 v¹n nãc nhµ, h¬n 5.000 ngêi chÕt. N¨m 1846, l¹i b·o to ë NghÖ An, Hµ TÜnh. H¬n 40.000 nãc nhµ bÞ ®æ, 300 thuyÒn bÞ ®¾m. Cã thêi gian, ®ª V¨n Giang bÞ vì 18 n¨m liÒn, c¶ vïng Kho¸i Ch©u, Tiªn L÷ (thuéc Hng Yªn) biÕn thµnh b·i lÇy. N¨m 1820, dÞch lín ë miÒn b¾c, h¬n 20 v¹n ngêi chÕt. Trong kho¶ng 1849-1850, dÞch lín trªn c¶ níc tæng céng gÇn 60 v¹n ngêi chÕt. N¹n ®ãi n¨m 1856-1857 giÕt chÕt hµng chôc v¹n d©n ë c¸c tØnh phÝa b¾c... N«ng d©n nghÌo ®ãi bá lµng ®i phiªu t¸n. N¨m 1827 ch¼ng h¹n, ë 13 huyÖn thuéc trÊn H¶i D¬ng, d©n phiªu t¸n mÊt 108 x· th«n, bá hoang h¬n 12.700 mÉu ruéng. N¨m 1854, ë Nam Kú cã ®Õn 2 v¹n ngêi tiªu t¸n. Trong lóc ®ã, bän quan l¹i s©u mät kh«ng ngõng t×m c¸ch nhòng nhiÔu, ®ôc khoÐt nh©n d©n. Vua NguyÔn ®· ph¶i kªu lªn: "Chóng coi ph¸p luËt nh h v¨n, xoay xë nhiÒu vµnh, chØ cèt lÊy tiÒn, kh«ng ®îc th× buéc téi". ë n«ng th«n, bän ®Þa chñ, hµo lý chiÕm hÕt ruéng ®Êt tèt, bãc lét n«ng d©n tµn tÖ. N¨m 1828, viªn quan ë B¾c Thµnh lµ NguyÔn C«ng Trø ®· kÞch liÖt tè c¸o tÖ n¹n ®ã víi nhµ vua. Lêi tè c¸o cã ®o¹n viÕt: "C¸i h¹i quan l¹i lµ mét, hai phÇn mêi, c¸i h¹i hµo cêng ®Õn 8, 9 phÇn mêi. Bëi v× quan l¹i ch¼ng qua lµ kiÕm lîi nhá ë giÊy tê... cßn c¸i h¹i hµo cêng nã lµm cho con ngêi ta thµnh må c«i, vî ngêi ta thµnh gãa bôa, giÕt c¶ tÝnh m¹ng ngêi ta, cíp c¶ gia tµi cña ngêi ta mµ viÖc kh«ng lé, cho nªn cø c«ng nhiªn, kh«ng kiªng sî g×". Nh©n d©n næi dËy ®Êu tranh chèng nhµ NguyÔn ë kh¾p mäi n¬i. Võa tho¸t kho¶i c¶nh chiÕn tranh, lo¹n l¹c kÐo dµi hµng mÊy chôc n¨m, nh©n d©n c¶ níc l¹i ph¶i chÞu ngay ¸ch ¸p bøc, bãc lét nÆng nÒ cña nhµ NguyÔn. Kh«ng chÞu næi n÷a, hä ®· næi dËy ®Êu tranh ë kh¾p mäi n¬i, tõ miÒn xu«i ®Õn miÒn ngîc, tõ b¾c tíi nam. C¸c cuéc khëi nghÜa bïng lªn, suèt tõ ®Çu thêi Gia Long ®Õn tËn lóc thùc d©n Ph¸p næ sóng x©m lîc níc ta (1858), víi tæng sè gÇn 500 cuéc. Trong cuéc ®Êu tranh rÇm ré ®ã kh«ng chØ cã lùc lîng n«ng d©n mµ cßn cã c¶ thî má, binh lÝnh, nho sÜ, c¸c d©n téc Ýt ngêi. Næi lªn hµng lo¹t cuéc khëi nghÜa lín hoÆc kÐo dµi nh cña D¬ng §×nh Cóc, Vò §×nh Lôc vµ §Æng TrÇn Siªu, Phan B¸ Vµnh, Lª Duy L¬ng, N«ng V¨n V©n, Lª V¨n Kh«i, Cao B¸ Qu¸t. * Khëi nghÜa Phan B¸ Vµnh (1821-1827) Trªn trêi cã «ng sao rua Phan B¸ Vµnh ngêi lµng Minh Gi¸m (Vò B×nh, huyÖn Vò Th, tØnh Th¸i B×nh), nhµ nghÌo, thuë nhá ph¶i ®i ë ch¨n tr©u cho nhµ ®Þa chñ. §Çu n¨m 1821, nh©n mét n¹n ®ãi lín ë vïng Nam §Þnh, Th¸i B×nh, «ng cïng mét sè b¹n kªu gäi n«ng d©n Minh Gi¸m, Trµ Lò (thuéc huyÖn KiÕn X¬ng - Th¸i B×nh) næi dËy chèng l¹i bän ®Þa chñ quan l¹i. Ban ®Çu lùc lîng cßn Ýt, nghÜa qu©n ho¹t ®éng r¶i suèt tõ Th¸i B×nh cho ®Õn Nam §Þnh, H¶i D¬ng, Qu¶ng Ninh. M·i ®Õn n¨m 1826, khi lùc lîng ®· kh¸ m¹nh, Phan B¸ Vµnh quyÕt ®Þnh më réng ho¹t ®éng vµ bíc ®Çu x©y dùng c¸c c¨n cø ®ãng qu©n cña m×nh. Theo c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu, bé tham mu cña nghÜa qu©n cã ®Õn 24 thñ lÜnh, trong ®ã cã nh÷ng ngêi giái nh NguyÔn H¹nh, Vò §øc C¸t, Chiªu LiÔu, Hai Nam, Hai §¸ng... Lùc lîng nghÜa qu©n bao gåm c¶ n«ng d©n lÉn mét sè ngêi d©n téc miÒn nói Hßa B×nh. Tõ c¨n cø chÝnh lµ Trµ Lò, ®îc x©y dùng kh¸ kiªn cè, nghÜa qu©n tung ra ho¹t ®éng ë nhiÒu n¬i, ®¸nh nhau hµng chôc trËn lín víi qu©n triÒu ®×nh. NhiÒu tªn tíng cña nhµ NguyÔn nh trÊn thñ S¬n Nam Lª MËu Cóc, bÞ nghÜa qu©n giÕt chÕt. Trong vïng ®Êt cña nghÜa qu©n, Phan B¸ Vµnh cho chia l¹i ruéng ®Êt c«ng, tÞch thu bít ruéng ®Êt cña bän ®Þa chñ. V× vËy, nghÜa qu©n chiÕn ®Êu cµng h¨ng h¸i. Theo sö triÒu NguyÔn: "Khi l©m trËn th× ®µn bµ con g¸i còng cÇm gi¸o m¸c mµ ®¸nh". Sau nhiÒu lÇn hµnh qu©n thÊt b¹i, ®Çu n¨m 1827, triÒu ®×nh ho¶ng sî, ®· huy ®éng mét lùc lîng lín, cã hµng chôc viªn tíng chØ huy, tiÕn ®¸nh nghÜa qu©n tõ nhiÒu phÝa. Phan B¸ Vµnh rót qu©n vÒ Trµ Lò, ®µo hµo ®¾p lòy, tÝnh kÕ cÇm cù l©u dµi. Nhng v× lùc lîng Ýt, qu©n triÒu ®×nh l¹i tõ bèn mÆt ®¸nh l¹i, Phan B¸ Vµnh chèng l¹i kh«ng næi, ®Þnh ch¹y tho¸t ra biÓn, ch¼ng may bÞ b¾t. Cuéc khëi nghÜa bÞ ®µn ¸p. * Khëi nghÜa N«ng V¨n V©n (1833-1835) N«ng V¨n V©n lµ mét tï trëng d©n téc Tµy, gi÷ chøc tri ch©u B¶o L¹c (thuéc Hµ Giang), kh«ng chÞu næi sù chÌn Ðp cña triÒu ®×nh NguyÔn, l¹i ®îc Lª V¨n Kh«i (bÊy giê næi dËy ë Gia §Þnh) vËn ®éng n¨m 1833, N«ng V¨n V©n ®· cïng NguyÔn Quang Kh¶i (tri ch©u §¹i Man) næi dËy. Cuéc khëi nghÜa lan réng kh¾p miÒn nói ViÖt B¾c, liªn hÖ c¶ víi c¸c tï trëng Mêng vµ mét sè lµng ViÖt ë miÒn trung du. Bän quan tØnh bÞ b¾t ®· bÞ nghÜa qu©n thÝch vµo mÆt c¸c ch÷ "quan tØnh hay ¨n hèi lé" råi ®uæi vÒ. N«ng V¨n V©n tù xng lµ TiÕt chÕ thîng tíng qu©n. Hai lÇn, nhµ NguyÔn cö hai ®¹o qu©n lín, chia lµm nhiÒu ®êng kh¸c nhau tÊn c«ng vµo vïng ®Êt cña nghÜa qu©n nhng ®Òu bÞ ®¸nh b¹i. LÇn thø ba, qu©n triÒu ®×nh l¹i tÊn c«ng d÷ déi tõ nhiÒu phÝa, N«ng V¨n V©n rót sang Trung Quèc råi trë vÒ Tuyªn Quang. Trong trËn chiÕn ®Êu cuèi cïng (n¨m 1835), «ng bÞ bao v©y ë trong rõng nhng vÉn kh¸ng cù anh dòng. Qu©n triÒu ®×nh ®· ®èt rõng ®Ó giÕt chÕt ngêi thñ lÜnh nghÜa qu©n ®ã, khëi nghÜa bÞ dËp t¾t. * Khëi nghÜa Cao B¸ Qu¸t (1854-1856) Cuéc sèng bÞ ¸p bøc vµ bãc lét tµn tÖ cña n«ng d©n cïng cuéc ®Êu tranh anh dòng cña hä ®· t¸c ®éng m¹nh ®Õn hµng ngò c¸c nhµ nho nghÌo. Cao B¸ Qu¸t lµ mét nhµ nho tiÕn bé, mét nhµ th¬ lçi l¹c nöa ®Çu thÕ kû 19. ¤ng ngêi Lµng Phó ThÞ, huyÖn Gia L©m (Hµ Néi), ®ç cö nh©n, næi tiÕng hay ch÷ nhng v× tÝnh t×nh phãng kho¸ng, c¨m ghÐt chÕ ®é ph¶n ®éng cña vua t«i nhµ NguyÔn mµ bÞ vïi dËp. N¨m 1854, «ng cïng mét sè b¹n bÌ, dùa vµo lùc lîng n«ng d©n vµ c¸c tï trëng d©n téc miÒn nói ®Þnh khëi nghÜa ë Hµ Néi, B¾c Ninh. KÕ ho¹ch bÞ lé, cuéc khëi nghÜa bïng næ khi cha chuÈn bÞ xong. NghÜa qu©n chiÕn ®Êu rÊt anh dòng, nhng qu©n triÒu ®×nh tËp trung lùc lîng ®µn ¸p. §Çu n¨m 1855, trong trËn chiÕn ®Êu ¸c liÖt ë vïng An S¬n (thuéc S¬n T©y - Hµ T©y), Cao B¸ Qu¸t chÕt. Cuéc khëi nghÜa cßn tiÕp tôc, ®Õn th¸ng 10 n¨m 1856, míi bÞ ®µn ¸p. |
Thêi sù
§êi sèng chÝnh trÞ
Kinh tÕ - X· héi
V¨n hãa - Khoa häc - Gi¸o dôc
§Çu trang